Agsaksaknap ti AIDS Idiay Africa

“Sarsarangtentayo ti maysa a nasaknap ken makadidigra a kasasaad.”

DAGIDIAY a sasao ni Stephen Lewis, nga espesial a representante ti UN a mangtamtaming iti HIV/AIDS idiay Africa, ti mangiparangarang iti pannakaseknan ti adu maipapan iti kasasaad ti AIDS kadagiti pagilian iti abagatan ti Sahara iti Africa.

Adu a banag ti nairaman iti panagsaknap ti HIV. Kasta met, pinakaro ti AIDS ti dadduma a dadakkel a parikut. Dagiti kasasaad nga agraraira iti dadduma a pagilian idiay Africa ken iti dadduma a paset ti lubong a sadiay kumarkaro ti AIDS ket masansan a nainaig kadagiti sumaganad:

Moralidad. Ti panagdenna ti kangrunaan a pakaalaan iti impeksion ti HIV. Ti ngarud kinaawan dagiti nalawag a moral a pagalagadan sibabatad a pakaruenna  ti panagsaknap ti sakit. Ngem adu ti mamati a saan a praktikal ti panangitandudo iti di pannakidenna dagiti di naasawaan. “Saan nga agkurri ti basta panangpakdaar kadagiti tin-edyer a dida makidenna,” kuna ni Francois Dufour iti The Star, maysa a periodiko ti Johannesburg, South Africa. “Inaldaw a mabuybuyada dagiti seksual nga eksena maipapan iti rumbeng a panaglanglanga ken panagtigtignayda.”

Daytoy a kapaliiwan ket agparang a patalgedan ti kababalin dagiti agtutubo. Kas pagarigan, impamatmat ti surbey iti maysa a pagilian a nakidennan ti agarup kakatlo kadagiti agtutubo nga agtawen iti 12 agingga iti 17.

Nailadawan a nakaro unay a parikut ti pagilian ti panangrames idiay South Africa. Sigun iti maysa a damag iti periodiko ti Johannesburg a Citizen, “nakasaksaknap dayta ta uray la a lab-awanna ti amin a peggad a maipasango kadagiti babbai iti daytoy a pagilian ken uray pay kadagiti ubbing.” Kinuna pay dayta met la nga artikulo: “Ti pannakarames dagiti ubbing ket nagdoble kadagiti kallabes a panawen . . . Kasla maaramid dagitoy gapu iti panamatida iti sarsarita a maimbagan ti addaan iti HIV no mangrames iti maysa a birhen.”

Sakit a mayakar babaen ti panagdenna. Iti dayta a rehion, adu ti sakit a mayakar babaen ti panagdenna. Kinuna ti South African Medical Journal: “Ti kaadda ti sakit a mayakar babaen ti panagdenna mamindua agingga iti maminlima a daras a pakaruenna ti peggad a maakaranka iti HIV-1.

 Kinapanglaw. Adu a pagilian iti Africa ti makidangdangadang iti kinapanglaw, ket daytoy a kasasaad ti masansan a pakaigapuan ti panagsaknap ti AIDS. Dagiti maibilang a kasisimplean a kasapulan kadagiti nabaknang a pagilian ket di magun-odan iti kaaduan kadagiti napanglaw a pagilian. Dagiti dadakkel a komunidad ket awanan iti koriente ken nadalus a danum nga inumen. Kurang wenno awan pay ketdi ti kalsada kadagiti away. Adu ti agsagsagaba iti malnutrision, ket manmano dagiti ospital wenno klinika.

Dakes ti epekto ti AIDS iti negosio ken industria. Bayat nga umad-adu dagiti empleado a maakaran, bumassit ti produksion dagiti kompania ti pagminasan. Us-usigenen ti dadduma dagiti pamay-an nga agusarda kadagiti makina iti dadduma a trabaho tapno maisukatda kadagiti mapukaw a trabahador. Napattapatta nga iti maysa a planta a pagminasan ti platinum idi tawen 2000, dandani nagdoble ti bilang dagiti empleado a biktima ti AIDS, ket agarup 26 a porsiento kadagiti trabahador ti naakaran.

Ti nakalkaldaang nga epekto ti AIDS ket immadu dagiti ubbing a naulila idi natay ti nagannak kadakuada gapu iti dayta a sakit. Malaksid iti ipapatay dagiti nagannak ken pannakapukaw ti pinansial a kinatalged, masapul met nga ibturan dagitoy nga annak ti pannakaibabain a kakuykuyog ti AIDS. Mabalin a nakapangpanglaw dagiti kabagian wenno ti komunidad isu a dida makatulong wenno mabalin a dida kayat ti tumulong. Adu nga ulila ti agsardeng nga ageskuela. Dadduma ti agbalangkantis isu nga ad-adda nga agsaknap ti sakit. Adu a pagilian ti nangaramiden kadagiti programa ti gobierno wenno pribado nga organisasion tapno tumulongda kadagitoy nga ulila.

Kinaignorante. Adu kadagidiay naakaran iti HIV ti di makaammo iti dayta. Adu ti madi nga agpaeksamen gapu iti pannakaibabain a nainaig iti sakit. “Dagiti addaan, wenno masuspetsa nga addaan ti HIV ket mabalin a di maawat kadagiti ospital wenno klinika, di maikkan iti pagtaengan ken panggedan, liklikan ida dagiti gagayyem ken kakaduada, dida makastrek iti insurance wenno dida mapalubosan a sumrek iti sabali a pagilian,” kuna ti maysa a padamag ti Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS). Dadduma ti napapatay pay ketdin idi natakuatan nga addaanda iti HIV.

Kultura. Iti adu a kultura ti Africa, masansan a di makapagsao ti babbai tapno kuestionenda ti assawada gapu iti pannakikamalala dagitoy, dida makapagkedked a makidenna, wenno mangisingasing iti nataltalged a pamay-an ti panagdenna. Ti nakaugalian a kultura masansan nga iparangarangna ti kinaignorante ken ti panangilibak iti kinaagpayso ti AIDS. Kas pagarigan, mabalin a kunaenda a gapu iti kulam isu a timmaud ti sakit, isu a mabalin nga agpaagasda kadagiti manggagamud.

 Manmano dagiti ospital wenno klinika. Dagiti limitado nga ospital ken klinika ket napno unayen kadagiti pasiente gapu iti AIDS. Impadamag ti dua a dadakkel nga ospital a nasurok a kagudua kadagiti pasienteda ti addaan iti HIV. Kinuna ti kangatuan ti saadna a doktor iti maysa nga ospital idiay KwaZulu-Natal a dagiti kuarto iti ospital ket 140 a porsiento ti kapasidadda. No dadduma, dua a pasiente ti agabay iti maysa a kama, ket ti maikatlo ti agyan iti sirokna!​—South African Medical Journal.

Nakalkaldaang ti kasasaad idiay Africa, ket adda dagiti mangipamatmat a mabalin a kumaro pay dayta. “Karugrugi pay la ti epidemia,” kinuna ni Peter Piot iti UNAIDS.

Nabatad nga iti dadduma a pagilian, addan dagiti maar-aramid a mangtaming iti sakit. Ket iti damo unay, idi Hunio 2001, inangay ti United Nations General Assembly ti espesial a komperensia tapno pagsasaritaanda ti HIV/AIDS. Agballiginto ngata ti panangikagumaan ti tao? Kaano ngata nga agpatingga kamaudiananna ti makapapatay a panagsaknap ti AIDS?

[Kahon/Ladawan iti panid 5]

TI AGAS A NEVIRAPINE PARA ITI AIDS KEN TI PARIKUT TI SOUTH AFRICA

Ania ti nevirapine? Sigun iti periodista a ni Nicole Itano, dayta ti “agas a sigun kadagiti panangeksamen, 50 a porsiento a kabaelanna a lapdan ti posibilidad a mayakar [ti ina] ti virus ti AIDS iti anakna.” Maysa a kompania ti agas idiay Alemania ti nangitukon a libre nga ipaayna dayta idiay South Africa iti sumaganad a lima a tawen. Ngem idi Agosto 2001, di inawat ti gobierno ti tukon. Ania ti problema?

Ti South Africa ket addaan iti 4.7  a milion nga umili nga addaan iti HIV, ad-adu nga amang ngem iti dadduma pay a pagilian iti lubong. Impadamag ti The Economist ti London idi Pebrero 2002 a ti Presidente iti South Africa a ni Thabo Mbeki ket “agduadua iti kadawyan a panangmatmat a ti HIV ti pakaigapuan ti AIDS” isu nga “agduadua maipapan iti gatad, kinatalged ken kinaepektibo ti agas a manglapped iti AIDS. Dina imparit dagitoy, ngem inupayna dagiti doktor iti South Africa a mangusar kadagitoy.” Apay a makapadanag unay daytoy? Agsipud ta rinibu a maladaga ti maipasngay nga addaan iti HIV iti kada tawen idiay South Africa ken 25 a porsiento kadagiti masikog ti addaan iti virus.

Gapu kadagitoy di agtutunos a kapanunotan, adda kaso a nayuli kadagiti korte tapno mapilitan ti gobierno a mangiwaras iti nevirapine. Idi Abril 2002, impaulog ti Konstitusional a Korte ti South Africa dagiti makagapu ken prinsipio a nakaibasaran ti legal a desisionna. Sigun ken Ravi Nessman, iti panagsuratna iti The Washington Post, inkeddeng ti korte a “masapul nga ibilin ti gobierno a ti agas ket mabalin a gun-oden kadagiti institusion a mangtartarawidwid iti salun-at nga addaan iti kalintegan a mangipaay iti dayta.” Bayat nga ipapaay ti gobierno ti South Africa ti agas iti 18 a lugar a pangpadasan no epektibo dayta iti intero a pagilian, daytoy a baro a linteg ti mabalin a pangnamnamaan kano ti amin a masikog nga addaan iti HIV, iti intero a nasion.

 [Kahon/Ladawan iti panid 6]

TI MAYSA A NASIKAP A VIRUS ALLILAWENNA TI SELULA

Sukimatem biit ti nagbassit a lubong ti human immunodeficiency virus (HIV). Kinuna ti maysa a sientista: “Kalpasan ti adu a tawen a panangsukimatko kadagiti partikulo ti virus babaen iti mikroskopio a mangpadakkel iti ladawan babaen iti silnag ti maysa nga elektron, masmasdaawak pay laeng iti kinaumiso ken kinarikut ti disenio ti nagbassit a banag.”

Ti virus ket basbassit ngem iti maysa a bakteria, a basbassit nga amang no maidilig iti kalkalainganna a selula ti tao. Sigun iti maysa nga autoridad, nakabasbassit ti HIV ta uray la a ti “230 a milion [a partikulo ti HIV] ket umanayen a mangpunno iti tulnek nga adda iti ngudo daytoy a grupo ti sasao.” Saan nga umadu ti virus malaksid no rautenna ti maysa a selula ti tao ken kontrolenna ti aramiden ti selula.

No ti bagi ti tao ket rauten ti HIV, masapul a sarangtenna ti adu a puersa a mabalin a dadaelen ti sistema ti imiunidad. * Dagiti agkakanaig a pangdepensa a buklen dagiti puraw a selula ti dara ket patauden ti pata ti tulang. Adda dua a kangrunaan a kita ti lymphocyte a masarakan iti puraw a selula ti dara. Maawagan dagitoy iti T cell ken B cell. Ti dadduma a puraw a selula ti dara ket maawagan iti phagocyte, wenno “dagiti agkaan a selula.”

Nadumaduma ti naituding a trabaho ti dadduma a kategoria ti selula a maawagan iti T cell. Dagidiay selula a maawagan iti katulongan a T cell ti kangrunaan nga agaramid iti estratehia ti pannakigubat. Tumulong dagiti katulongan a T cell a mangilasin kadagiti karkarna a rumaut ken mangipaay dagitoy iti adu a bilin tapno mapataud dagiti selula a mangraut ken mangdadael iti kabusor. Iti iraraut ti HIV, partikular a puntiriaenna dagitoy a katulongan a T cell. Matignay dagiti mammapatay a T cell a mangdadael kadagiti naraut a selula ti bagi. Mangpataud dagiti B cell kadagiti antibody a maurnong a manglaban kadagiti impeksion.

Nasikap nga Estratehia

Ti HIV ket maibilang a retrovirus. Ti genetiko a pakabuklan ti HIV ket iti porma ti RNA (ribonucleic acid) ken saan a DNA (deoxyribonucleic acid). Ti HIV ket espesipiko a kagrupo dagiti virus nga agpataud iti kapadada babaen iti panangusarda iti RNA a maawagan iti lentivirus agsipud ta mabalin a napaut ti dina panagbalin nga aktibo sakbay a madlaw dagiti nakaro a sintoma ti sakit.

Apaman a nakastrek ti HIV iti selula ti biktima, mabalinna nga usaren ti mekanismo ti selula tapno maibanag dagiti mismo a panggepna. “Balbaliwanna ti programa” ti DNA ti selula tapno makaaramid iti adu a kopia ti HIV. Ngem sakbay a maaramidna daytoy, masapul nga agusar ti HIV iti naiduma a “lenguahe.” Masapul a pagbalinenna ti mismo nga RNA-na kas DNA tapno mabasa ken maawatan ti makinaria ti selula ti biktima. Tapno maaramidna daytoy, agusar ti HIV iti enzyme ti virus a maawagan iti reverse transcriptase wenno pagbalinenna a dua ti linabagna a DNA ti maymaysa ti linabagna nga RNA tapno mabasa ti selula. Inton agangay, kalpasan a nakapataud iti rinibu a baro a partikulo ti HIV, matayen ti selula. Daytoy a kabbaro a napataud a partikulo rautenda ti dadduma pay a selula.

Apaman a bimmassiten ti bilang dagiti katulongan a T cell, saanen a mabuteng ti dadduma a puersa a mangraut a naan-anay iti bagi. Saanen a malabanan ti bagi ti amin a kita ti sakit ken impeksion. Naan-anay nga agsakiten iti AIDS ti naimpektaran a tao. Nagballigin ti HIV a nangdadael iti intero a sistema ti imiunidad ti tao.

Napasimple daytoy a panangilawlawag. Masapul a laglagipem a nagadu pay ti saan a naammuan dagiti managsukisok, agpadpada maipapan iti sistema ti imiunidad ken no kasano ti panagtignay ti HIV.

Iti unos ti dandani duapulo a tawen, daytoy nagbassit a virus pinagbalinnan nga okupado dagiti nalaing a managsukisok iti medisina iti intero a lubong, a nagresulta iti dakkel a gasto. Nagbanaganna, nagadun ti naammuan maipapan iti HIV. Sumagmamano a tawenen ti napalabas, kastoy ti kinuna ti maysa a siruhano a ni Dr. Sherwin B. Nuland: “Ti kaadu ti impormasion a . . . naurnongen maipapan iti human immunodeficiency virus ken ti naaramid nga irarang-ay tapno maisagana ti depensa a manglapped iti nadawel a panangrautna ket pudno a nakaskasdaaw.”

Nupay kasta, nakaam-amak ti agtultuloy a makapapatay a panagsaknap ti AIDS.

[Footnote]

[Ladawan]

Rarauten ti HIV dagiti selula a lymphocyte ti sistema ti imiunidad ket balbaliwanna ti programa dagitoy tapno agpataudda iti HIV

[Credit Line]

CDC, Atlanta, Ga.

[Ladawan iti panid 7]

Rinibu nga agtutubo ti mangan-annurot kadagiti pagalagadan ti Biblia