Crazy Horse​—Panamagbalin a Monumento iti Dati a Bantay

ANIA ti nangtignay iti maysa a nakalalaing, agkabannuag, ken sinursuruanna ti mismo a bagina a Polako-Americano nga iskultor tapno pagbalinenna ti maysa a bantay a monumento ti maysa a mararaem nga Indian a mannakigubat? Saan a nalaka daydi a desision, yantangay pito a tawen ti napalabas sakbay a nagdesision dayta nga iskultor nga agnagan iti Korczak Ziolkowski.

Idi 1939, adda surat a naawat ni Korczak manipud iti lakayen a panguluen dagiti Lakota nga Indian nga isu ni Henry Standing Bear, nga agnanaed idiay Pine Ridge Indian Reservation sadiay South Dakota. Inawis ti panguluen tapno agaramid iti monumento ti maysa kadagiti nalatak a panguluen dagiti Indian idiay Black Hills ti South Dakota. Dagiti umili a Lakota nga Indian matmatanda ti Black Hills a sagrado a teritoria dagiti Indian, ket dida naragsakan idi nairingpas ti eskultor a ni Gutzon Borglum ti nagdakkel nga eskultura a mangiladawan iti uppat a dati a presidente ti E.U. idiay Mount Rushmore, iti mismo a tengnga ti Black Hills a sagrado kadakuada. Kastoy ti insurat ni Panguluen Standing Bear ken ni Korczak: “Kayatmi kadagiti padak a panguluen a maammuan dagiti puraw a tattao a dagiti kas kadakami a nalabaga a tattao ket addaan met kadagiti natan-ok a bannuar.”

Apay a ni Crazy Horse?

Apay a ni Crazy Horse * ti napilida? Inlawlawag ni Robb DeWall: “Dagiti Indian ti nangpili ken ni Crazy Horse a mayaramidan iti monumento agsipud ta isu ti kangrunaan a pagulidananda​—naisangsangayan ti kinaturedna a mannakigubat ken nakalalaing nga agaramid kadagiti taktika iti militar, ti kaunaan nga Indian a nagdinamag a nagusar kadagiti silo ken palab-og. . . . Saan a pulos a nagpirma iti tulagan ken saan a pulos a nagnaed iti reserbasion.”

Ania ti nakatulong ken ni Korczak tapno makapanunot iti disenio? Nadamagna ti maysa nga estoria maipapan iti insungbat ni Crazy Horse iti maysa a puraw a negosiante a nangrabak kenkuana gapu ta dina kayat ti mapan ken agnaed iti reserbasion idinto ta kasta ti inaramiden ti kaaduan kadagiti Lakota. Inyimtuod ti negosiante: “Ayannan ngay dagiti dagam?” Ni Crazy Horse ket “sisasakay iti kabaliona idi kinita ken intudona ti nagtugmokan ti langit ken daga, ken sipapannakkel nga imbagana, ‘Ti dagak ket isu ti nakaitaneman dagiti ing-ingungotek a pimmusayen.’”

Ti Pakaaramidan ti Monumento

Masapul idi a mapili nga umuna ti maysa a bantay a maaramid kas ti naiplano a kadakkelan nga eskultura iti lubong ken mangartap pay iti kabangibangna a Mount Rushmore. Idi 1947, napagnumuan met laengen da Korczak ken Panguluen Standing Bear no ania a bantay ti pagaramidanda iti planoda. Dayta isut’ 200 a metro a pantok ti bantay a 2,050 a metro iti patar ti baybay. Daytat’ pinanaganan ni Korczak a Thunderhead Mountain gapu kadagiti karkarna a sukog dagiti ulep a mangabbong no dadduma iti dayta. Kasanoda a makaala iti permiso a mapagbalin daytoy a bantay a nagdakkel a monumento ti maysa nga Indian?

Kastoy ti inlawlawag ni DeWall iti librona a Korczak​—Storyteller in Stone: “Siasinoman ket mabalin nga agkiddaw iti permiso nga agminas iti Black Hills ket, no ar-arigen, ‘tagikuaenna’ dayta a daga no la ket ta mangted iti $100 para iti pannakasukimat ti kasasaad ti bantay iti kada tawen. Para ken ni Korczak, kasla di nakappapati a saan man la a maseknan ti gobierno no ti bantay ket agbalinton a maysa nga Indian a nakakabalio, no la ket ta itedna ti naikalikagum a gatad para iti pannakasukimat ti kasasaad ti bantay iti kada tawen.”

Kasano Kaadu a Paset ti Bantay ti Matebbag?

Nupay bassit ti makukuarta ni Korczak, inawatna ti nagdakkel a trabaho, ket idi damo, nagtrabaho a bukbukodna. Sumagmamano a tonelada a bato ti damo a natebbag babaen ti dinamita idi Hunio 3, 1948. Nanipud idi nangrugi agingga idi 1994, mapattapatta a 8.4 a milion a tonelada a bato ti natebbagen manipud iti bantay. Sumagmamano a gasut nga umili nga Indian ti immay iti damo a panagtebbag, agraman  ti lima kadagiti siam a sibibiag a nakalasat idi iti nagdinamag a Battle of the Little Bighorn (Hunio 25, 1876). *

Napinget ken napasnek a tao ni Korczak. Babaen ti panagusarna kadagiti troso a pinukanna iti dayta a lugar, nagaramid iti 741 ti tukadna nga agdan nga agturong iti tapaw ti bantay, a sadiay ti planona a pangtebbagan ken pangkitikitan iti ulo ti kabalio. Kasapulanna ti pressurized air a mangpaandar iti jackhammer. Impaay daytoy ti daan a compressor a paandaren ti gasolina. Kasapulan a mangikabil ni Korczak iti 620 a metro ti 8 a sentimetro ti diametrona a tubo nga agturong iti ngato ken rabaw ti bantay agingga iti madama idi nga ab-abutanna. Kada agsardeng ti compressor, kapilitan nga umulog iti agdan, nga addaan iti 741 a tukad, tapno paandarenna manen ti makina. Ti naisangsangayan unay a naaramidanna ket naminsiam a nagsublisubli iti maysa nga aldaw! Saanna idi a kabaelan ti mangtangdan iti agaywan iti compressor. Nabatad a nakired unay ken determinado.

Idi 1951, babaen ti panangusarna iti 174 a galon a puraw a pintura, pininturaanna ti balabala ti proyektona nga eskultura iti bakras ti bantay. Gapu iti dayta, nalaklaka a nakita dagiti sangaili ti pagtungpalan ti trabaho.

Maysa a Trahedia ken Krisis

Kabayatan ti dekada 1970 ken idi rugrugi ti dekada 1980, impamaysa ni Korczak ti mangtebbag iti umdas a bato tapno marugianna a kitikitan ti ulo ti kabalio.  Namindua idin a naatake iti puso (1968 ken 1970). Idi kalgaw ti 1982, sibaballigi a naopera ti nakaro a sakit ti pusona. Pagammuan ta dimteng ti trahedia​—kellaat a natay ni Korczak idi Oktubre iti isu met la a tawen iti edad a 74. Ania ngayen ti mapasamak iti nagdakkel a proyekto a panagaramid iti monumento ni Crazy Horse? Maisardeng met kadin gapu ta natayen ti eskultor?

Saan a pulos a ninamnama ni Korczak a bukbukodna a mangiringpas iti trabahona. Ammona a naun-unday a panawen ngem iti intero a panagbiagna ti kasapulan tapno mairingpas ti proyekto, isu a nagaramid kadagiti detalyado a plano para iti trabaho. Determinado ti baketna a ni Ruth ken ti sangapulo nga annakda a mangiringpas iti monumento a kas iti panggepna. Nanipud pay idi nangrugi ti proyekto, nakipaset ken timmulongen ni Ruth iti panagkarkular ken kadagiti pisikal nga aspeto ti trabaho.

Ti ulo ti kabalio ti kayatna a mairingpas nga umuna. Ngem nagbalbaliw dayta idi natay. Idi 1987, inkeddeng ti balona agraman dagiti direktor ti maysa a di nakomersialan nga institusion a ti ulo ni Crazy Horse ti umuna a mairingpas. Apay? Ngamin, basbassit nga amang ti ulona ngem iti ulo ti kabalio, nabibiit a mairingpas ken basbassit ti magastos. Kasta met a nalaklaka a mailadawan ti publiko ti mairingpasto a monumento ken nalabit a dayta ti mangparegta kadakuada a mangsuportar iti dayta a proyekto.

Dagiti Nakaskasdaaw a Rukodna

Ti ulo ni Crazy Horse ket 26.7 a metro ti kangatona ken 18 a metro ti kaakabana. Dayta kano ti pakadagupan ti “amin a 20 a metro ti kangatoda nga ulo idiay Mount Rushmore ken umanay dagitoy iti uneg ti ulo laeng ni Crazy Horse​—ken adda pay nalawa nga espasiona!” Sigun iti dadduma a nangipaay iti impormasion, ni Crazy Horse, agraman ti nakaunnat a kannigid nga imana ken ti kabaliona ti agbalinto a kadakkelan nga eskultura iti intero a lubong yantangay 172 a metro ti kangatona ken 195 a metro ti kaatiddogna. Ti imana laengen ket 69 a metro ti kaatiddogna, 11.4 a metro ti tammudo, ken 3 a metro ti kapuskolna.

Saan nga immawat ni Korczak iti tulong ti gobierno iti daytoy a proyektona. Namindua nga adda 10 a milion a doliar a naitukon kenkuana kas manamnama a pagpondo ti gobierno ngem nagkitakit. Imbaga ni DeWall a ni Korczak ket “simamatalek a nangipaypayso iti pilosopiana maipapan iti kapitalismo. Kabayatan ti panagbiagna, bukbukodna a nagurnong ken naggasto iti nasurok a lima a milion a doliar para iti monumento ni Crazy Horse.” Saan nga immawat iti sueldo ken bayad para iti personal a masapsapulna.

Ita, adda bayad no sumrek dagiti agpasiar a grupo dagiti lugan. Nalaklaka ti bayad para iti tattao ken babassit a motorsiklo. Iti agdama, nasurok a maysa a milion ti mapan mangpasiar ken ni Crazy Horse iti kada tawen. Adu ti agdondonar kadagiti alikamen ken kuarta a tumultulong iti agtultuloy a pannakairingpas ti proyekto.

Ti Indian Museum

Iti ayan ti monumento ni Crazy Horse, adda nagdakkel nga Indian Museum ti Amianan nga America, a naaramid babaen ti troso iti dayta a lugar. Adda iti unegna ti rinibu nga ispesimen dagiti Indian a mangirepresentar iti adu a tribu ti Amianan nga America, a nasurok a 500 ti bilangda. Adda met naglawa a libraria para kadagiti libro a pagreperensiaan maipapan kadagiti Katutubo nga Americano, a mabalin a pagkonsultaran dagiti estudiante ken eskolar.

Kanayonanna, adda dagiti Katutubo nga Americano a kas kada Priscilla Engen ken Freda Goodsell (Oglala Lakota),  a mangsungbat iti salsaludsod ken ilawlawagda ti sumagmamano kadagiti makita sadiay nga arte ken produkto a manomano ti pannakaaramidda. Kabayatan ti panagpasiar, mabalin met ti agkonsulta ken ni Donovin Sprague nga instruktor iti unibersidad ken miembro ti Miniconjou, maysa a tribu ti Lakota. Isu ti apo iti dapan ni Panguluen Hump, a nakipaset iti Battle of the Little Bighorn idi 1876.

Ania ti Masakbayan ti Monumento ni Crazy Horse?

Maipalplano a maaramid ti baro a pasdek para iti museo. Ti orihinal a konsepto ni Korczak ket maibangon ti maysa a museo iti as-asideg ti sakaanan ti monumento ken maaramid dayta a kaasping iti estilo ti balay dagiti Indian a Navajo. Maysanto dayta a pasdek nga adu ti katukadna ken 110 a metro ti diametrona. Adda met plano a maipasdek ti maysa nga unibersidad ken sentro a pagsanayan dagiti Indian iti Amianan nga America kadagiti medikal a paglaingan. Nupay kasta, sakbay a pumayso dagitoy nagdadakkel a plano, masapul a mairingpas pay nga umuna ti monumento ni Crazy Horse. Kasano pay kabayagna sakbay a malpas? Kastoy ti kinuna ti asawa ni Korczak a ni Ruth: “Saankami a makaikeddeng iti aniaman a petsa, yantangay nagadu ti kasapulan a maikonsiderar​—ti paniempo, ti kinakaro ti kalam-ekna, makukuarta, ken dadduma pay a banag. Ti talaga a kapatgan ket itultuloymi nga aramiden ti proyekto agingga a mairingpas.”

[Footnote]

[Ladawan iti panid 14, 15]

Bassit a modelo ni Crazy Horse agraman ti ulo ti kabalio a naipinta iti bakras ti bantay

[Credit Line]

Panid 2 ken 15: Korczak, Sculptor © Crazy Horse Memorial Fnd.

[Ladawan iti panid 15]

Ni Korczak ken ni Panguluen Henry Standing Bear idi Hunio 3, 1948. Adda iti likudanda ti marmol a bassit a modelo ti proyekto ken ti bantay sakbay a natebbag dayta

[Credit Line]

Retrato: Artsibo ti Crazy Horse Memorial

[Ladawan iti panid 16]

Ti pamilia Ziolkowski. Maikapat manipud iti kannawan ket ni Ruth, ti balo ni Korczak

[Credit Line]

Crazy Horse photo

[Ladawan iti panid 17]

Uneg ti Indian Museum

[Ladawan iti panid 16, 17]

Tinawen a panagmartsa nga agturong iti rupa ni Crazy Horse

[Credit Line]

Rinetrato ni Robb DeWall, impaay ti Crazy Horse Memorial Foundation (saan a nakomersialan)

[Picture Credit Line iti panid 16]

Rinetrato ni Robb DeWall, impaay ti Crazy Horse Memorial Foundation (saan a nakomersialan)