Mailasinmo Aya ti Naggidiatanda?

“Piano dayta!” “Saan, ti panagkunak kasla synthesizer dayta.” “Organ la ketdi dayta!” “Saan, nagkamalikayo amin, klabe dayta.” Ania ngamin aya dayta?

KINAPUDNONA, talaga a medio agpapada dagiti teklado amin dagita nga instrumento ti musika. Ngem nagdakkel ti naggidiatan ti mapataud nga uni ken ti pamay-an ti panangpataud iti uni no maitalmeg ti maysa kadagiti tekla. Kasano ngamin aya a naaramid ken napasayaat ti teklado? Kitaentayo dagiti teklado iti unos ti adu a siglo.

Ania ti Hydraulus?

Ti kaunaan a nagdinamag a kadaanan a teklado ket maipagarup a teklado ti instrumento a maawagan iti hydraulus, wenno “organ ti danum.” Maipagarup a pinasayaat dayta ni Ktesibios, nga inheniero idiay Alexandria idi umuna a kagudua ti maikatlo a siglo K.K.P. Sigun iti libro a Musical Instruments of the West, “naibomba ti angin . . . iti naabutan a dakkel a pagkargaan (pnigeus) nga adda iti uneg ti maysa a bubon, ken manipud iti pnigeus naiturong dayta iti windchest iti baba ti [agsasaruno a] pito, nataginayon ti agpapada a puersa ti angin gapu iti puersa manipud iti danum.” Dagiti pito ti nangpataud iti uni babaen kadagiti pangpakamlos babaen ti sumagmamano a dadakkel a tekla. Gapu ta dagiti tonona ket napigsa ken nasakit iti lapayag, maibagay unay ti hydraulus kadagiti pabuya iti sirko, peria, ken piesta. Limmatak unay dayta kabayatan ti panagturay ti Imperio ti Roma ta uray ni Emperador Nero ket nadeskribir a nalaing a tumutokar.

Apay nga Adda Organ a Masuplayan iti Angin?

Dimteng ti panawen ti organ a masuplayan iti angin idi nasukatan ti compressor ti danum iti yubuyoban a mangipuyot iti angin. Gapu kadagiti yubuyoban, mabalin a tugawan ti tumutokar ti instrumento, nga usarenna dagiti saka wenno imana a mangsuplay iti angin. Napetsaan iti maikatlo a siglo K.P. dagiti nakabakab a tedda ti organ a masuplayan iti angin ket nagtultuloy ti nalatak a pannakausarna iti simmaganad a sumagmamano a gasut a tawen. Gapu ta ti simple pay laeng a teklado ti maus-usar idi, nakabambannayat laeng ti kumpas dagiti  samiweng a natokar. Ti rukod ngamin ti tunggal tekla ket masapul a maibagay iti mismo a pito ti organ. Tapno matokarna ti nababa a tono, nalabit kasapulan idi nga usaren ti tumutokar ti amin nga ima wenno gemgemna a mangitalmeg iti akaba a tekla.

Idi maika-14 a siglo, ti organ ket nagbalinen nga “instrumento a dandani maus-usar laeng iti simbaan idiay makinlaud a Europa.” (The Encyclopedia of Music) Ti pannakapasayaat ti mekanismo ti pataladtad ti naisangsangayan a nangbalbaliw iti itsura ken maaramidan ti teklado ti organ. Gapu iti daytoy a mekanismo, masapul a mayadayo dagiti pito manipud iti teklado ken masapul nga ak-akikid dagiti tekla a mismo. Kamaudiananna, mabalinen a singangayed nga agtokar ti tumutokar kadagiti naparpartak a musika babaen ti panangusarna iti maysa la a ramayna iti tunggal tekla. Inapresiar unay ni Mozart ti organ isu nga inawaganna dayta nga ari dagiti instrumento.

Dagiti Nagkauna a de Kuerdas a Teklado

Ti immuna a panangdakamat ti Biblia iti de kuerdas nga instrumento ket iti Genesis 4:21, sa nadakamat manen dayta a mainaig iti nasion ti Israel. Ngem idi laeng agarup maika-15 a siglo K.P. a nagtipon dagiti de kuerdas nga instrumento (a gagangay a makurengreng wenno mapatit babaen kadagiti martilio wenno maso) ken ti teklado. Ti teklado nga ammotayo ita ket damo a nagparang iti instrumento a naawagan iti klabikordio. Simple dayta a kasla kahon nga instrumento nga addaan kadagiti kuerdas a naiwayat manipud iti kannigid agingga iti kannawan. No italmeg ti tumutokar ti maysa a tekla, agpangato ti natadem a suer a mangpatit iti kuerdas manipud iti baba.

Kalpasanna, dimteng ti klabe, ti espineta, ken ti virginal. * Dagitoy, nangruna ti klabe, ti nagbalin a kangrunaan a teklado nga instrumento kabayatan ti maika-16 ken maika-17 a siglo. Nagbalbaliw ti baro a mekanismo ti klabe. Kastoy ti panangdeskribir ti The History of Musical Instruments iti dayta: “Dagiti kuerdas ket makurengreng babaen kadagiti nasikkil a dutdot ti tumatayab imbes a sagiden ti tangent (bassit a nalinteg ken patad ti pungtona a metal a pin iti makin-uneg a pungto ti tekla ti klabikordio a mangpatit iti kuerdas tapno mapataud ti tono) kas kadagiti klabikordio. Iti pungto ti tunggal tekla, adda jack, kayatna a sawen, maysa a bassit nalinteg a pedaso ti kayo, a timmud-awan ti bassit a nasikkil a dutdot ti tumatayab. . . . No maitalmeg ti tekla, aglagto ti jack, isu a ti kuerdas ket kurengrengen ti nasikkil a dutdot ti tumatayab, ken kalpasanna, gapu iti maysa nga alikamen nga addaan iti para tignay, agatras a dinan makurengreng ti kuerdas.”

Nagpaiduma ti uni ti klabe gapu iti daytoy baro a mekanismo. Kastoy ti panangdeskribir ti maysa a dati a pianista ti konsierto maipapan ti nagdumaan ti uni ti klabe ken ti moderno a piano: “Nasinggit ken kasla metaliko ti unina ket saan nga agbayag ti uni dagiti nota.”

Nagduduma ti disenio ti klabe iti panaglabas dagiti tawen. Dagiti immun-una ket addaan iti maymaysa a teklado ken maysa la a kuerdas iti tunggal tekla. Idi agangay, dagiti nalablabor a modelo ket addaan iti dua a teklado, aduan iti kuerdas para iti tunggal tekla, ken dadduma pay nga alikamen tapno agbalbaliw ti tono. Dagiti nalatak a mammutar idi a panawen a kas kada Johann Sebastian Bach (1685-1750) ken Domenico Scarlatti (1685-1757), naan-anay nga inusarda ti tono ken teknikal a maaramidan ti klabe isu a nakaputarda iti nagadu a musika a kaaduan kadagitoy ti matoktokar pay laeng agingga ita.

Naaramid dagiti akordion idi maika-19 a siglo, ket limmatak a nangnangruna ti piano nga akordion idi maika-20 a siglo. Kombinasion dayta ti teklado ken mapuyotan nga instrumento, yantangay addaan kadagiti yubuyob a mangpuersa iti angin kadagiti agdayyeg a runo. Ti moderno nga akordion ket addaan iti aginggat’ 140 a baho a tignayen ti pito a naintar a tatalmegan ken kompas ti teklado manipud iti dua agingga iti uppat nga octave.

Ti Elektroniko a Panawen

Rinugian ti maika-20 a siglo ti panawen dagiti elektroniko a teklado. Ti telharmonium, nga inaramid ni Thaddeus Cahill idi 1906 ti kabayaganen kadagitoy. Nagparang dagiti de koriente nga organ idi dekada ti 1930 ket di nagbayag, simmaruno dagiti de koriente a klabe ken de koriente a piano. Yantangay nagdakkel ti nakaidumaanda iti mekanismo ti hydraulus, no matalmegan ti maysa a tekla ti de koriente nga organ, adda elektroniko a signal a mangpataud iti nota, a mabaliwan ken mapapigsa.

 Ti synthesizer ti maysa kadagiti kalatakan a de koriente a teklado ita, a nangrugi a napataud idi dekada ti 1940 ken nagbalin a kangrunaan nga instrumento a kaykayat ti kaaduan a moderno a banda ken grupo dagiti tumutokar. No maitalmeg ti maysa a tekla ti synthesizer, literal a mabalin a mangngeg ti aniaman nga uni a mapanunotmo​—manipud iti agtataul nga aso agingga iti symphony orchestra.

Di pakasdaawan a nalatak met ti computer iti moderno a musika. Masansan nga adda computer dagiti synthesizer ita, wenno mabalin a mausar ti maysa a computer a mangpataud iti uni isu a kasla instrumento ti musika dayta. Nupay masansan a maus-usar ita ti teklado ti musika kas mangkonkontrol iti computer, mabalin met nga agpili ti musiko iti kaaldawantayo iti maiprograma iti computer-na babaen ti mouse wenno ti pangkaaduan a teklado ti computer. “Dandani tunggal recording studio ita ket aduan iti alikamen a nainaig iti computer. Mayallatiw ti musika iti maysa a hard disk iti digital a pamay-an sa maedit iti mixing desk a mangus-usar kadagiti adelantado a software sakbay a mapataud ti orihinal ti maudi a bersion iti digital audio tape.”​—The Encyclopedia of Music.

Kaipapanan aya dagitoy kabaruan a pannakapasayaat a mabilbilangen ti aldaw dagiti teklado ti musika? Nalabit saan no lagipentayo ti makaibuyog a kinasimple ti pinutar ni Beethoven a “Moonlight Sonata,” ti “Für Elise,” wenno ti pinutar ni Debussy a “Clair de Lune.” Ngem no mennamennaentayo ti ginasut a tawen ti musika ti teklado ken ti epektona iti biag ti din mabilang a minilion a tattao, mabigbigtayo ti dakkel a naitulong ti teklado iti lubong ti musika ken iti kinaragsak ti tao iti unos ti adun a siglo.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

Apay a Naimbento ti Pianoforte?

Kabayatan ti maudi a kakapat ti maika-18 a siglo, ti pianoforte, a gagangay a maawagan iti piano, ti in-inut a nangsukat iti klabe kas ti teklado a maibilang a kapintasan. Kasano a napanaganan iti kasta? Nagadu ti sarsarita no siasino ti nangimbento iti daytoy nga instrumento ken no kaano, ngem ti maysa nga Italiano nga agnagan iti Bartolomeo Cristofori ti nageksperimento iti pianoforte idi rugrugi ti dekada ti 1700. Ti impanagan ni Cristofori iti instrumento a gravicembalo col piano e forte (klabe a nakapuy ken napigsa ti unina) ti nangipaganetget iti maysa kadagiti pagimbaganna ngem iti klabe, a saan unay a makontrol ti agtokar ti kinapigsa ti musikana. No maitalmeg ti maysa a tekla ti pianoforte, adda baro a mapataud a mekanismo a mayallatiw iti pannakamartilio iti baba a mangsagid kadagiti kuerdas. Maipada ti kapigsa ti nota iti puersa a mausar no maitalmeg ti tekla. Daytoy itan ti mangipalubos iti agtokar a maaddaan iti dakdakkel a wayawaya a mangyebkas iti matarigagayan a rikna ken kinapigsa ti musikana, piano man, nakapuy, wenno forte, napigsa.

Ti maysa pay ket ti pannakausar ti tallo a kita ti pedal​—ti sustaining, ti sostenuto, ken ti nakapuy. Tunggal maysa kadagitoy ti mangpapaut ken mangpasardeng iti uni.

Iti unos ti maika-18 a siglo, nagtultuloy ti pannakapasayaat ken pannakabalbaliw ti pianoforte idiay Europa. Idi rugrugi ti 1740, naaramid ti basbassit ken nalaklaka a modelo nga isu ti square piano. Dakdakkel nga espasio ti okuparen ti dakdakkel a grand, wenno ti concert grand, ta addaan kadagiti kuerdas a nadumaduma ti kaatiddogda ken naibaskag a paidda. Idi rugrugi ti maika-19 a siglo, naimbento ti upright piano, a nalatak pay laeng a modelo ita.

Dinamag ti Agriingkayo! ti maysa a pianista maipapan iti kangrunaan a pakaidumaan ti uni ti grand piano ken ti upright. Kinunana: “Iti tallo a sasao, nagdumada iti uni, kinatinggaw, ken kinanabiag. Nalawag, napigsa, ad-adayo ti madanon, ken natingtinggaw ti uni ti grand piano idinto ta nakapkapuy ti uni ti upright. Masansan ngamin a maipaigid ti upright iti diding isu a kumapuy ti makinlikud a soundboard-na.”

[Ladawan]

Siam a pie a concert grand

 [Dagiti Ladawan iti panid 18]

Virginal nga addaan iti eksena ti parke, 1666, England

Klabe, nga addaan kadagiti teklado a naaramid manipud iti balay ti pawikan (naisingit a retrato), 1760, Alemania

Piano nga akordion, 1960, Italia

Klabikordio, 1906, E.U.A.

Moderno a synthesizer ken computer

[Credit Line]

Uppat a retrato iti ngato: Impaay ti Yale University Collection of Musical Instruments

[Ladawan iti panid 19]

Hydraulus

[Credit Line]

Impaay ti Macedonian Heritage

[Ladawan iti panid 19]

Organ, Sydney Opera House, Australia

[Credit Line]

Impaay ti Australian Archives, Canberra, A.C.T.