“Nalabaga a Balitok” Manipud iti Mediteraneo

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

ADDA idi panawen a di makapagnunumo dagiti eskolar no nateng wenno mineral dayta. Nabayagen a magustuan dagiti agrayo ti natayengteng a kolorna. Iti unos dagiti siglo, nausar dayta kas arkos, medium ti arte, anib, agas, ken kas kuarta pay ketdi. Ita, ti panagaramid iti alahas ti kangrunaanen a pakausaranna. Ania dayta? Ti nalabaga a korales manipud iti Mediteraneo. Nakapatpateg dayta ta uray la a napanaganan iti nalabaga a balitok.

Ania ngamin aya ti nalabaga a korales? Kasano ken sadino a tumaud dayta? Ania dagiti maus-usar a pamay-an tapno maala dayta? Kasano ti pannakatubayna idi un-unana? Ket kasano ti pannakatubayna ita?

Animal, Nateng, Wenno Mineral?

Dagiti naturalista idi un-unana ti nangdeskribir iti Mediterranean red coral (Corallium rubrum) wenno nalabaga a korales iti Mediteraneo, no kasano ti panangala iti dayta, ken dagiti pakausaranna. Idi laeng maika-18 a siglo a naawatan ti kaaduan a tattao a dayta ket tedda nga iskeleton ti maysa nga organismo iti pagarian dagiti animal, yantangay bin-ig a korales dayta. Kinapudnona, dagiti kasla sabong ti nagbassit a kayo, ket gamat dagiti sibibiag a parsua​—dagiti pangen ti polyp. Dagiti sanga, a dumanon iti agarup 25 agingga iti 30 a sentimetro, ket timmangken a naurnong a calcium nga inruar ti intero a pangen dagitoy nga organismo tapno masalaknibanda ti bagida. Agpapada ti kolor ti tunggal sanga, ngem mabalin a mailasin ti nadumaduma a kolor a nalabaga. Ti nalabaga a korales ket agtubo iti aniaman a solido a disso​—iti rabaw ti maysa a bato, nadadael a barko, wenno uray pay iti kadaanan a bala ti kanyon​—​agingga iti kauneg a 250 a metro, ngem kasapulanna ti nalinak, nadalus, nakaap-apgad a danum ti baybay, ken agbaliwbaliw a temperatura ti danum a 10 agingga iti 29 a degree Celsius. Masarakan dayta iti baybay ti Mediteraneo iti Albania, Algeria, España, Francia, Grecia, Italia, Morocco, Tunisia, ken Yugoslavia ken taaw Atlantico ti Cape Verde ken Morocco. Dagiti napattapatta a kapartak ti panagdakkel dagiti agtutubo a pangen ket manipud iti uppat agingga iti walo a milimetro a kaatiddog iti kada tawen ken agarup maysa ket kagudua a milimetro a diametro iti kada tawen.

 Maipatpateg Sipud Pay Idi Un-unana

Sigun kadagiti natakuatan dagiti arkeolohia, nabayagen a maipatpateg, matubtubay, ken mainegnegosio ti korales. Idi damo, basta nagurnong dagiti tattao kadagiti sanga a naisadsad kadagiti aplaya ti Mediteraneo. Dagiti tedda ti nalabaga a korales, a nalabit nausar kas anib, ket nasarakan kadagiti kadaanan a tanem idiay Switzerland. Karaman dayta kadagiti saniata ti didiosen dagiti Sumeriano. Daytat’ ipatpateg unay idi dagiti Egipcio. Nangato idi ti panangipateg dagiti Judio iti korales a kadua ti pirak ken napili a balitok. (Proverbio 8:10, 11; Un-unnoy 4:7) Ket nakapatpateg met dayta kadagiti Celt, ta pinagarkosda kadagiti takiagda ken rienda dagiti kabalio.

Impadamag ti Romano a naturalista a ni Pliny nga idi umuna a siglo K.P., naurnong ti nalabaga a korales iti Gulf of Lions, agraman kadagiti makinlaud a kosta ti peninsula ti Italia, ken iti aglawlaw ti Sicily. Naala dagiti pangen babaen kadagiti iket wenno naputed dagitoy babaen kadagiti natadem a remienta. Dagiti korales ket maibilang idi nga agas ti gurigor, bato iti bekkel, ken sakit iti mata. Naipagarup met a masalaknibanna dagiti agik-ikut iti dayta manipud iti bagyo ken kimat.

Agingga idi maikasangapulo a siglo K.P., nakaimbento dagiti Arabo iti Amianan nga Africa iti alikamen a pagalada iti korales​—dakkel nga arabis a krus, a dagiti awanan dagitoy ket 4 agingga iti 5 a metro ti kaatiddogda. Napadagsen dayta kadagiti nadagsen a bato ken addaan iti grupo dagiti iket, nga agarup 8 a metro ti kaatiddogna, nga agbitbitin manipud iti sentro ken pungtona. Maibaba ti alikamen manipud iti barangay agingga kadagiti tukok nga ayan dagiti korales, sa maiguyod a mangballasiw dagitoy. Matukkol ti sanga ti korales, maisalat kadagiti iket, sa maala no maaon manen dayta. Sumagmamano la a tawen a nausar ti nadumaduma a kita daytoy nga alikamen ken pamay-an ti panangusar iti dayta, ta timmaud dagiti panagamak a dagitoy ti mangdadael iti tukok ti baybay ken dagiti animal sadiay isu a naipawil ti panagala babaen kadagitoy ket kinaykayatda  a dagiti bumabatok laengen ti agala. Sigun iti teoria, nasaysayaat ti panagpili dagiti bumabatok ken dida unay agdadael, ngem ti kinaagpaysuanna, napaneknekan a mabalin a kimaren ti dadduma a bumabatok ti intero a kadilian dagiti korales iti tukok ti baybay.

Tradisional a Paglaingan Dagiti Italiano

Nagaramid dagiti Romano nga artesano idi un-unana kadagiti anib, abalorio para iti kuentas, ken eskultura a mangirepresentar kadagiti temada manipud iti mitolohia ken nakaparsuaan. Idi maika-12 a siglo, rimmang-ay ti pannakainegosio dagiti abalorio, butones, ken dadduma pay a banag iti sabali a pagilian ken iti nagbaetan ti Genoa ken Constantinople ken iti nadumaduma a sangladan ti Mediteraneo. Idi panawen ni Marco Polo (maika-13 a siglo), ti korales iti Mediteraneo ket kasapulan unay idiay India ken Indochina, isu nga indanon pay ketdi dagiti Arabo a negosiante agingga idiay China.

Nagaramid ti Trapani, Naples, ken Genoa, agraman ti dadduma a siudad iti nagadu a pagarkos a nalinis ti rabawda. Dagiti naisangsangayan unay kabayatan ti maaw-awagan a Mannerism, ken ti panawen ti baroque (manipud iti maika-16 agingga iti maika-18 a siglo) ket dagiti produkto ti Trapani, a sadiay dagiti babassit a sukog ti korales a naimontar kadagiti kayo wenno nakalupkopan iti metal, ti nangarkos iti amin a kita ti banag​—dagiti kahon a pagkargaan iti alahas, bandehado, kuadro ti retrato, sarming, ken arkos iti simbaan. Naikitikit kadagiti korales dagiti nalabor nga eksena ti pannakayanak ni Jesus, ket naimontar ti rinibu a nagbabassit nga abalorio a korales kadagiti agkakangina a kawes ken pabitin iti altar. Nangruna kabayatan ti maika-19 a siglo, napartuat ti nagadu a personal nga arkos iti amin nga estilo ken porma​—dagiti terno nga alahas, korona, aritos, aruy-oy, kuentas, cameo, maisab-it nga arkos, ken pulseras a nakitikitan a kasla sabong, bulong, ken animal, ken disenio a kaasping dagiti adda idiay Grecia ken Roma.

Ti ili ti Torre del Greco, iti Bay of Naples, Italia, paglainganna ti agproseso iti nalabaga a korales. Kinapudnona, agprosproseso ti ili iti mapattapatta a 90 a porsiento iti amin a nalabaga a korales a naala iti intero a lubong. Agus-usar dagiti eksperto nga artesano ditoy kadagiti nagtimbukel a ragadi a pagputedda kadagiti sanga dagiti korales tapno mapasempaset dagitoy. Dadduma ket maaramid babaen ti makina tapno mapataud dagiti nagtimbukel nga abalorio. Dadduma ti manomano a maaramid kadagiti espesipiko a sukog, kadakkel, kabassit, kinasileng, sa maimontar kadagiti singsing, aritos, ken dadduma a banag. Kagudua agingga iti tallo a kakapat ti material a maaramid ket mapukaw wenno maibelleng kabayatan ti panagaramid iti produkto, ket daytoy ti maysa kadagiti makagapu a nanginngina ti tunggal gramo dagiti nalpasen nga alahas a korales ngem iti aniaman a balitok nga alahas.

Nadanon ti industria ti alimpatokna ken nakagun-od iti adu a kinabaknang. Nakalkaldaang ta sigun iti libro a Il Corallo Rosso (Nalabaga a Korales), nakaallukoy met kadagiti tattao a “gapu iti tarigagayda a makaganansia a dagus,” ginagarada dagiti kadilian ti korales “agingga a nadadael dagitoy.” Natignay dagiti interesado a partido a mangisingasing kadagiti nasimbeng a pamay-an ti panangtarawidwid gapu ta maseknanda iti masakbayan ti korales ken iti industria nga agpampannuray iti dayta. Nupay di maibilang nga agpegpeggad a maungaw, rumigrigaten ti agbirok kadagiti sanga nga umdas ti kadakkelda a tubayen dagiti alahero. Ita, aggapu metten iti Pacifico dagiti korales a maaramid nga alahas dagiti Italiano. Ti nadumaduma a kita ket maal-ala iti intero a Japan ken Taiwan, iti kauneg nga agarup 320 a metro. Maal-ala pay ketdin dagitoy babaen kadagiti nagbabassit a submarino ken robot a mabalin a kontrolen. Agtubtubo dagiti agkakapateg a korales iti kauneg a 1,500 a metro iti lugar a 2,000 a kilometro iti taaw ti Hawaii.

Dagiti makapaamanga a korales nga alahas ken eskultura ti mangpaneknek iti kinalaing dagiti artesano a nakatulong a nangitandudo iti daytoy nakaskasdaaw a tradision. Ket kadagiti tattao a mangapresiar iti inaramid ti Namarsua kadatayo, ti “nalabaga a balitok” iti Mediteraneo ket maysa la a pagarigan dagiti nagadu a probisionna a mangparparagsak iti tao.​—Salmo 135:3, 6.

[Ladawan iti panid 16]

Kuentas idi maika-19 a siglo a naaramid iti 75,000 nga abalorio a korales

[Credit Line]

Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco

[Ladawan iti panid 17]

Sibibiag a korales

[Dagiti Ladawan iti panid 18]

Korona

Kopita idi maika-17 a siglo

Terno nga alahas

[Credit Line]

Amin a ladawan: Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco

[Picture Credit Line iti panid 17]

Per gentile concessione del Museo Liverino, Torre del Greco