Ti Naisangsangayan Unay a Yurumí

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ARGENTINA

ITI nasipnget a pagtaenganda iti uneg ti daga, adda grupo a kumaribuso a mangikalkaluya iti bagida gapu iti pannakarautda. Dagiti mangikalkaluya a soldado ket sumarsarakusok iti napeggad a disso babaen kadagiti sisasagana nga igamda, nupay awan mamaayna dagita. Pagammuan ta narba ti nagdakkel a paset ti mangsalaknib a paderda, ket nagadu kadagiti agnanaed ti narumek gapu kadagiti nargaay. Iti uneg ti nasiwangan ken makasisirap itan a pagtaenganda, simrek ti rimmaut.

Iladladawan aya daytoy ti pannakaraut ti maysa a siudad idi panawen dagiti Romano? Wenno maysa aya dayta nga eksena iti sine? Saan a pulos! Imbes ketdi, dayta ti iraraut ti yurumí​—manipud iti panangmatmat ti maysa nga insekto. Nupay kasta, para iti yurumí, wenno giant anteater (maysa a mamalia nga agkaan kadagiti kuton), maysa laeng daytoy a bunton ti anay iti inaldaw a panagsawarna.

Panagrana iti Maysa a Yurumí

Nupay adu ti nadumaduma a kita ti anteater, ti giant anteater ti espesipiko nga usigentayo. Maawagan met dayta iti ant bear. Kinapudnona, saan nga oso dayta no di ket napanaganan laeng iti kasta gapu iti nabuntog a panagtigtignayna ken gapu ta masansan nga agtakder babaen kadagiti kamaudina no idepensana ti bagina. Kasta met nga “arakupenna” ti rumaut kenkuana babaen kadagiti napigsa a kamaunana, kas iti aramiden ti oso.

Iti amianan a daya ti Argentina ken kadagiti pagilian iti keteganna, ti giant anteater ket maawagan iti yurumi gapu iti naganna iti Guarani, a kayatna a sawen, “addaan iti bassit a ngiwat.” Maitutop ti naganna, yantangay ti ngiwatna ket nagbassit ti abutna, nupay dumanon ti pangalna iti ulona. Ti atiddog a kasla tubo a ngiwat ti yurumí ti umuna a mangatrakar iti atension ti agpalpaliiw iti dayta. Ipagpannakkel met ti yurumí ti atiddog, burboran nga ipusna, a no dadduma ket sumikkil. Kasla nadagdagsen nga amang ngem iti aktual a timbangna gapu iti napuskol a burborna ken dutdotan nga ipusna. Agpapan pay iti nakadkadlaw a langana, ti bagi ti yurumi ket agarup kas iti kadakkel laeng ti aso a German shepherd. Mabalin nga agingga iti 25 a kilo ti timbang ti nataenganen a yurumí. Ngem mabalin a dumakkel agingga iti nasurok a 1.8 a metro manipud ngiwatna agingga iti murdong ti ipusna.

Managpakni ken managsursor ti yurumí, kaaduanna kadagiti naaluguog a karuotan nga addaan iti sumagmamano a kakaykaywan iti Abagatan nga America. No panunotem daytoy a kontinente, mabalin a kanayon a mailadawam dagiti naraber a kabakiran ken narukbos a mulmula. Ngem nalawa met dagiti kapanagan ken karuotanna a ti sumagmamano a paset dagitoy ket addaan kadagiti puon ti palma ken nasiit a grupo ti dadakkel ken babassit a kaykayo a kunam la no babassit a munturod. Nadam-eg ti daga iti kasta nga away gapu kadagiti guano isu a kaay-ayo dagiti anay. Ditoy nga agaramid dagiti anay kadagiti agkakangato a bunton ti daga ken katay​—maysa a kombinasion a mangpalagda unay iti ibangonda a pagtaenganda. Agingga iti nasurok a 1.8 a metro ti kangato dagitoy a nagdadakkel nga estruktura.

Iti tengnga daytoy a kaadu dagiti insekto, masarakantayo ti yurumí​—a paglainganna ti mangan kadakuada. Isu a ti nasientipikuan a naganna a Myrmecophaga tridactyla tukuyenna nga umuna dagiti ugalina a mangan (anteater) ken maikadua, ti kinapudno a tallo kadagiti uppat a ramay ti tunggal kamaunana ket addaan kadagiti nakaam-amak ken kasla kawit a kuko. Ipatuldo ti Enciclopedia Salvat de la fauna: “Usarenna dagiti kukona a pagbirok iti taraonna ken pangidepensa iti bagina: No adda mangraut iti dayta, usaren ti anteater dagitoy a kas kadagiti natadem a punial, sa sisisigo a tumakder babaen kadagiti kamaudina nga uray la a nakarot’ panangdunorna nga uray la a mabugawna dagiti dadakkel a pusa a maawagan iti jaguar.”

Kasano a Mangan ti Yurumí?

Awan ngipen ti yurumí. Ngem saan a bale ta adda dagiti nagpaiduma a pamuspusanna tapno magun-odanna ti amin a sustansia a kasapulanna. Umuna, napigsa ti panagangotna​—mamin-40 a napigpigsa ngem iti tao​—iti ayan ti taraon. Sumaganad, usaren ti yurumí dagiti kamaunana, nga addaan kadagiti kuko nga inggat’ 10 a sentimetro  ti kaatiddogda tapno agkali iti uneg ti daga ken agsapul kadagiti insekto, igges, wenno itlog. Kalpasanna, idilpatna ti 45 a sentimetro a dilana iti nalmeng nga abut dagiti insekto.

Dagiti karkarna ti kadakkelda a glandula ti katay ti yurumí ket agiruar iti napigket a katay tapno kanayon a naagneb ken napigket ti dilana. Tilmonenna dagiti kuton ken anay a dumket iti dilana. Ngem saanna la a tilmonen dagitoy nga insekto. Masapul a runawenna met dagitoy. Makapainteres ta napigsa dagiti masel ti tianna a mangrunaw kadagiti insekto.

Ania ti Masakbayan ti Yurumí?

Saan a pulos nga umad-adu dagiti yurumí nupay agnanaedda iti nalawa a paset iti intero a Sentral ken Abagatan nga America. Nalabit saanda a pulos a nalaing nga agpaadu. Maysa laeng ti ipasngay dagiti kabaian a yurumí kalpasan ti agarup 190 nga aldaw a panagsikogda. Ipasakay ti ina ti anakna iti bukotna kabayatan ti umuna a tawen daytoy. Deskribiren ti maysa a naturalista a taga Argentina ti makapainteres nga aspeto daytoy: “Nairana a nakakitaak iti ina a kadua ti sumagmamano pay la ti aldawna nga anakna. Saan unay a madlaw ti nagbassit a parsua iti bukot ti ina, ket naguyugoy ti interesko idi madlawko ti espesial a nagpuestuan ti urbon. Nagpuesto ngamin iti batog ti nangisit a paset iti bukot ti inana. Isu a di madlaw dagiti tumatayab nga agkaan kadagiti padada nga animal.”

Naisangsangayan ti maitulong ti yurumí iti intero a sistema ti ekolohia iti lugar a pagnanaedanna. Pinullo a ribu a kuton ken anay ti inaldaw a kanen ti maysa a yurumí. No saan a mangan a kanayon ti yurumí kadagiti insekto, saan ngata nga umadu dagitoy nga insekto agingga nga agbalindan a peste? Aniaman ti agpayso a kasasaad, agbalbaliwen daytoy natural a kinatimbeng. Apay?

Nakalkaldaang ta in-inut a mapukpukaw ti yurumí gapu iti tao. Dadduma ti manganup kadagitoy tapno pagraragsakanda laeng; adda dadduma a tattao a mangpapatay kadakuada gapu ta ibilangda ti yurumí kas dakes a partaan. Adda met dagidiay agtiliw kadakuada tapno ilakoda kadagiti kolektor iti manmano a kita ti an-animal, isu nga agpatingga dagitoy nga anteater kadagiti kulongan wenno museo​—kas kadagiti ay-ayam laengen nga animal. Maysanto kadin ti yurumí kadagiti dadduma pay a manmano a kita ti parsua a naungawen? Makitanto dayta iti masakbayan. Maar-aramid dagiti panagregget tapno masalakniban daytoy saniata ti biolohikal a kinanadumaduma.

[Ladawan iti panid 15]

Agsapsapul iti maysa kadagiti kaay-ayona a kanen​—dagiti anay

[Ladawan iti panid 15]

Maladaga a “yurumí” nga aw-awiten ti inana

[Ladawan iti panid 14, 15]

Ti nakaskasdaaw nga 45 a sentimetro a dila ti “yurumí”

[Credit Line]

Kenneth W. Fink/Bruce Coleman Inc.