Panangmatmat iti Lubong

Tapno Nasalsalun-atka​—Agkatawaka!

Ti makaay-ayo a panagkatawa saanna laeng a paragsaken ti aldaw ti maysa a tao. Sigun iti sumagmamano a Hapones a doktor, pagbalinenna met a normal dagiti saan a natimbeng a sistema ti endocrine, nerbio, ken imiunidad, pagbalinenna a normal ti panagpitik ti puso ken panaganges, ken temporario a mangbang-ar kadagiti agreuma. Ti panagkatawa pasayaatenna dagiti sympathetic nerve, isu a sumayaat ti panagtaray ti dara kadagiti masel ken palaingenna ti utek. No nasayaksak ti panagkatawatayo, maehersisio met dagiti maseltayo. Iti pannubok a nadakamat iti periodiko nga IHT Asahi Shimbun, dagiti masel iti tian ti maysa a nasubok ket “nakakitaan iti isu met la a panagwatwat a kasapulan iti mangkondision nga ehersisio.” Ti sikiatrista idiay Osaka a ni Michio Tanaka, kinomendaranna ti nasayaat a maaramidan ti panagkatawa. Sigun ken ni Tanaka, “kasla nasamay nga agas dayta nga awan ti pagdaksanna.”

 “Dagiti Doktor” nga Animal

“Umad-adu dagiti espesialista iti panangadal iti kababalin dagiti animal ti mangipagarup itan a kabaelan dagiti atap nga animal nga agasan ti sakitda,” impadamag ti The Economist ti London. Mapaksiat dagiti chimpanzee idiay Tanzania dagiti arietda babaen ti pannanganda iti bugas ti mula nga aglaon kadagiti kemikal a makapapatay kadagita nga ariet. Ket mangmangan dagiti chimpanzee iti intero nga Africa kadagiti bulong a nakalupkopan kadagiti nagbabassit a sawit a mangpaksiat kadagiti ariet iti bitukada. Dagiti macaw a mangmangan kadagiti bukel nga aglaon iti makasabidong nga alkaloid ket mangmangan met iti pitak, nga agparang a mangsumra iti makasabidong a taraonda. Amin dagiti brown bear idiay Alaska, dagiti snow geese idiay Canada, ken dagiti atap nga aso ket mangmangan kadagiti mula tapno maikkat dagiti arietda. Idi naeksamen ti dara ti nagadu nga atap nga animal, nakita nga iti gagangay a pagnanaedanda, adu ti nakalasat kadagiti nakaro nga impeksion gapu iti virus ken bakteria a masansan a makapapatay kadagiti taraken. “Dagita a kapaliiwan,” kuna ti The Economist, “ti mangipasimudaag a tapno agtalinaed dagiti atap nga animal a nasalun-at, adda maaramidanda a saan a maaramidan dagiti taraken.”

Kangrunaan a Mammapatay

“Sigurado nga artapan ti AIDS ti kaadu dagiti natay gapu iti makaakar a sakit a naawagan iti Black Death kas ti kakaruan nga epidemia iti intero a historia,” kuna ti New Scientist. “Idi maika-14 a siglo, naapektaran iti Black Death ti intero a Europa ken Asia, a nakatayan ti agarup 40 a milion a tattao. Ita, dandani 700 a tawen kalpasanna, kasta met laeng ti mapaspasamak.” Sigun iti report ti British Medical Journal, agarup 65 a milion ti pinatayton ti HIV iti arinunos ti dekada. Nupay umad-adu a tattao ti agsarut ken agmalaria, basbassit ti epekto dagitoy a sakit iti ekonomia ken kagimongan ngem iti maaramidan ti AIDS.

Dagiti Nagannak ken Tin-edyer

Sigun iti maysa a report iti The Times ti London, nakarkaro nga amang ti emosional ken sikolohikal a panagsagaba dagiti nagannak gapu iti panagririri iti pamilia ngem kadagiti tin-edyer nga annakda. Sigun iti report, dagiti nagannak rumbeng a dida “igagara ti agbalin a nakaan-annad iti pannakilangenda kadagiti managsiudot nga agtutubo gapu iti panagamak a masairda ti rikna dagitoy.” Imbes ketdi, “salakniban koma dagiti nagannak ti bagida . . . babaen ti panagbalinda a pagtulnogan ti annakda.” Sigun iti maysa a managsukisok maipapan kadagiti agtutubo, a ni Propesor Laurence Steinberg iti Temple University, Philadelphia, Pennsylvania, E.U.A., nalaklaka a makibagay dagiti annak ngem iti pagarupen dagiti tattao. Kalpasan nga inadalna ti kabibiag ti rinibu a nagannak iti nasurok a sangapulo a tawen, kastoy ti napaliiw ni Propesor Steinberg: “Nadungngo ken maseknan ti ama wenno ina a pagtulnogan, ngem natibker ken di agbaliwbaliw ti panangaramid ken panangipatungpalna kadagiti pagannurotan, limitasion, ken namnamaen.” Kuna ti report a dagiti agtutubo a napadakkel kadagita a pamilia ket nalalaing, naragragsak, ken manmano a makipasetda kadagiti dakes nga aramid ken krimen.

Kasapulantayo ti Apros

“No kasano a kasapulantayo ti lawag ti init, danum, ken taraon, kasapulantayo met ti apros,” kuna ti linawas a magasin a Polako a Polityka. Amintayo ket addaan iti sirok ti kudil ti agkakanaig a detektor a sensitibo iti nadumaduma a kita ti pannakasagid. No adda mangapros kadatayo, “madlaw dayta ti utektayo, apresiarenna, ken tignayennatayo nga umisem, pasayaatenna ti riknatayo, wenno dadduma pay a nainggayyeman a reaksion.” Dagiti ubbing ti nangnangruna nga agkasapulan iti apros, nangruna no naganusda pay laeng. Nakalkaldaang ta adu a nagannak ti mangapros laeng kadagiti annakda no pellesan, digusen, pakanen, wenno dusaenda ida. Ngem insingasing ti nagadu a panagadal a nasalsalun-at ken nabibiit a dumakkel ken nalalaing dagiti ubbing a maubba, maarakup, mabisong, ken maap-aprosan ngem dagidiay “manmano a makarikna iti dungngo dagiti nagannak kadakuada,” kuna ti Polityka.

Agpegpeggad Dagiti Dan-aw iti Lubong

“Naapektaran aminen a dan-aw ditoy daga kadagiti aramid ti tao,” kuna ti bise presidente ti World Water Council a ni William Cosgrove. “Daddadaelentayo dagiti dan-aw, ket makadidigra dayta kadagiti komunidad ti tattao nga agpampannuray kadakuada.” Ti mangkontaminar ket agtaud kadagiti industria, talon, ken kanal; ket mabalin a nakaron ti pannakadadael ti maysa a dan-aw uray no kasla nadalus dayta, sa innayon ni Cosgrove: “Pagammuan ta adda mapasamak​—kas iti panagbalbaliw iti temperatura ti danum​—ket kellaat a mabalbaliwan a naan-anay ti dan-aw. Apaman a mangrugin ti pannakadadaelna, narigaten nga isardeng dayta.” Ti kadakkelan a dan-aw iti Africa nga isu ti Dan-aw Victoria, ti maysa a pagarigan. Iti napalabas a dua a dekada, adda sumagmamano a kita ti lames iti dan-aw a natay gapu iti polusion a pakairamanan dagiti di pay narunaw a basura. Agpegpeggad met ti Dan-aw Tai Hu idiay China. “Kuna dagiti eksperto a dandani mabalinmo ti magna iti rabawna gapu iti nakaro a polusion,” kinuna ti World Water Council. Sigun iti impadamag ti Reuters, agarup 90 a porsiento iti danum ti tamnay nga us-usaren dagiti tattao ket aggapu kadagiti dan-aw.

“Napno Unay ti Puso ​—Awan Nagyan ti Ulo”

Adu ti agkasapulan kadagiti surat ni ayat a pinutar dagiti propesional a mannurat, sigun iti linawas a pagiwarnak nga Aleman a Die Woche. Para kadagidiay dida maisurat ti riknada, adda sumagmamano a mannurat a dida ipakaammo ti kinasiasinoda a mayat a tumulong no la ket ta bayadam ti serbisioda. Ti surat ket mabalin a nadungngo wenno pormal, sigun iti kiddaw ti kostumer. Mabalin met a magun-odan dagiti daniw ken mabalin a tawaran ti presioda. Nadumaduma ti pamay-an ti pannakaaramid dagitoy nga ebkas ti panagayat nga insurat ti sabali a tao. Nupay dadduma a mannurat a dida ipakaammo ti kinasiasinoda ket propesional a mannurat ken periodista, dadduma ti agputar kadagiti surat ni ayat kas pagesmanda. Dadduma ti nagaramid pay ketdin kadagiti Web site nga addaan kadagiti saludsod a pagibasaran iti pannakaaramid ti surat. Aniaman ti kasasaad, saan a magarantisaran ti panagkurri dagitoy. Kalpasan ti tallo a tawen a “panagsuratna kadagiti makaay-ayo a tukon ken kari,” a pinutar ti maysa a mannurat a dina ipakaammo ti kinasiasinona, kinuna ti maysa a kostumer a saan latta a kayat ti ar-armenna ti makikallaysa kenkuana.

Kinasalun-at ken Dagiti Aldaw ti Panagsakit

Ti panagehersisio kissayanna dagiti aldaw ti panagsakit, sigun iti panagadal ti Finnish Fitness Association. Adu nga amo idiay Finland ti mangyap-aplikar iti daytoy tapno awan ti aglangan kadagiti trabahadorda. “Kagudua kadagiti trabahador a taga Finland ket empleado dagiti negosio nga addaan kadagiti programa a mangpasalun-at kadagiti empleado,” kuna ti Finnfacts, maysa a publikasion iti Confederation of Finnish Industry and Employers. “Dagiti negosio ti mangang-angay kadagiti kurso a mangisuro no kasanoda nga agsardeng nga agsigarilio, kasanoda a kumuttong ken ti nadumaduma a kita ti aktibidad a mangpasalun-at kadakuada.” Nasurok nga $67,000,000 ti tinawen nga ipuonan dagiti negosiante ti Finland kadagita a programa, ta ammoda a no bassit dagiti aglangan, dakdakkel nga amang ti pagimbagan daytoy kadakuada.

Aywanam ta Bukotmo!

“In-inut a madangran ti duritayo no naalas ti posturatayo, nalukmeg, ken kurang ti panagehersisiotayo,” kuna ti Español a periodiko nga El País Semanal. Napattapatta a 80 a porsiento iti populasion kadagiti nabaknang a pagilian ti adda sakit ti bukotda iti sumagmamano a paset ti panagbiagda. Isingasing ti Spanish Kovacs Clinic, a paglainganna dagiti sakit iti duri, a sursuruentayo a pasayaaten ti posturatayo tapno malapdan ken maep-ep ti panagsakit ti bukottayo. Adtoy ti sumagmamano a simple a rekomendasion: Sililinteg nga agsikigka a maturog. No agtugawka, rumbeng nga adda pagsanggiram. No agus-usarka iti computer, pagtalinaedem ti natural a posision dagiti abagam. No agrukobka, pilkuem dagiti tumengmo imbes a ti bukotmo. Ket no kasapulan nga agtakderka iti mabayag, iparabawmo ti maysa a sakam iti maysa a bangkito wenno tukad ti agdan.