Abrolhos​—Kanayon a Pagsiputan

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL

IDI maika-16 a siglo, kastoy ti impakdaar dagiti marino iti asideg dagiti kadilian ti korales iti taaw ti estado ti Bahia, Brazil, kadagiti padada a marino: “Abra os olhos!” (Kanayon nga agsiputkayo!) Sigun iti tradision, daytoy maulit-ulit a pakdaar ti naipanagan iti maysa a grupo ti lima a babassit nga isla iti rehion​—ti arkipelago ti Abrolhos.

Masarakan ti Abrolhos iti Abagatan nga Atlantico ken 80 laeng a kilometro manipud kadagiti ili ti Caravelas ken Alcobaça nga adda iti kosta. Nupay kasta, nalikmut ken naiputputong dayta gapu kadagiti kadilian ti korales. Saan a nakalapped dagiti kadilian a di nairekord kadagiti mapa ken ti adu a nadawel a bagyo iti Atlantico iti kaaduan a marino a nakigasanggasat iti daytoy a dandanum. Dakkel ngamin ti panguartaan ditoy gapu iti maysa a kita ti balyena a maawagan iti humpback.

Panagkalap ken Panagbuya Kadagiti Humpback

Dagiti balyena ti Abrolhos ti nagbalin a kangrunaan a panguartaan dagiti mangngalap nga ili iti kosta kabayatan ti maika-19 a siglo. Kalpasan ti espesial a pannakimisa dagiti mangngalap a pangbendisionan ti padi sadiay kadagiti bilogda, aglayagdan iti intero nga arkipelago babaen kadagiti nagbabassit a bilogda. Kasanoda a pinatay ti kastat’ kadakkelna a parsua? Ginundawayanda dagiti nainkasigudan a kababalin ti balyena nga ina. Umuna, nagusar dagiti mangngalap iti balabag a pinangpatayda iti urbon sada inyappan dayta tapno umasideg ti ina. Naisanglad dagiti balyena a pinatayda tapno maala ti napateg a lanada iti innem a paktoria a pagprosesuan iti lana idiay Caravelas.

Ngem idi kellaat a kimmapuy ti panaglako iti lana nga aggapu iti balyena idi ngalay ti maika-19 a siglo, nalugi ti industria ti panagkalap iti balyena. Idi maika-20 a siglo, kalpasan a nakalap iti adu a dekada, dandani awanen ti humpback a mapan agpaadu idiay Abrolhos. Nagbanaganna, naisardeng ti panagkalap iti balyena kadagiti isla. Idi 1929 ti kaudian a pannakaitakdang ti nakalapan a balyena.

Nangrugi ti baro a paset iti pakasaritaan ti Abrolhos idi 1983 idi naideklara a nasional a parke dagiti animal iti taaw ti lima nga isla iti arkipelago ken ti kadilian ti korales iti Abrolhos​—a 910 a kilometro kuadrado ti dagupna. Awan ti nadamag maipapan kadagiti balyena iti 50 a tawen, ngem idi 1987, impadamag dagiti managsirarak a nakakitada kadagiti balyena iti dandanum ti parke isu nga inkeddengda ti naganetget a panagsukisok. Nasdaawda idi naduktalanda nga agpapaadu manen ti humpback iti intero nga arkipelago.

Sumagmamano a sangaili ti nangrugi a naallukoy gapu iti damag a nagsubli dagiti balyena ken limmatak ti panagbalin ti Abrolhos kas napukaw a paraiso. Iti maysa a naariwanas nga agsapa ti kalgaw, adda pamilia a naglugan iti bassit a bilog a  pagkalap idiay Caravelas sada nagturong idiay Abrolhos, nupay innem nga oras dayta a biahe. Kastoy ti panangdeskribir ti maysa kadakuada iti panagpasiarna kadagiti isla.

Pader ti Dadakkel a Kallugong

“Idi nakastrek ti bangkeromi a ni Manoel iti kadilian a napanaganan iti Reef of Walls, naawatak no apay a nagamkan dagiti nagkauna a Portugues a marino dagitoy a paset ti taaw. Manipud iti tukok ti baybay, agdawadaw iti rabaw ti danum dagiti namaris ken kasla teddek a korales​—nga agingga iti 20 a metro ti kangatoda ken 50 a metro ti kaakabada. Gapu ta kasla balinsuek nga apa ti sukogda, daytat’ pinanaganan dagiti umili kas dadakkel a kallugong. Iti uneg ti danum, nagdedekket ti adu kadagitoy a teddek tapno maporma ti nagdadakkel nga arko ken koridor ken 20 a kilometro ti kaatiddogna nga arigna pader nga agdawadaw a kasla plataporma ti kadilian. Dagitoy dagiti pader ti Reef of Walls.

“Bayat a pumampanawkami iti kadilian, nasaripatpatanmin ti Abrolhos. No kitaen manipud iti adayo, dagiti isla ket kasla nagdadakkel a tingal iti ridaw a tumtumpaw iti taaw. Sigun kadagiti geologo, ti puersa ti ngumatngato a lava idi un-unana ti nangipangato kadagitoy nagdadakkel a tapi manipud iti lansad ti taaw. Nagbanaganna, agpapada ti topograpia dagiti isla​—narangkis iti makin-abagatan a daya ken medio bimmangkirig nga addaan iti akikid nga aplaya ti makin-abagatan a laud.

“Makitatayo itan ti parola ken ti naintar a di agpapada a dua ti kadsaaranna a balbalay iti kadakkelan nga isla nga isu ti Santa Bárbara. Dagiti empleado ti Brazilian Institute of the Environment and Renewable Natural Resources (IBAMA) agraman ti Brazilian Marines nga agnanaed iti isla ket agpannuray iti barangay a mangisangpet iti suplay iti kada dua a lawas. Nalabit padpadaanan met dagiti kalding ti isasangpet ti barangay ta maparti ngamin dagitoy no awanen ti taraon dagiti umili. Awan ti maipalubos a maibangon a pagkaseraan, otel, pagiinuman, wenno restawran. Dagiti turista a mayat nga umyan masapul nga anusanda ti maturog kadagiti barangay a nayangkla iti aglawlaw dagiti isla.

“Bayat a siaannad nga imbaba ni Manoel ti angkla ken sipsiputanna ti kadilian ti korales, naglugan iti barangaymi ti dua a warden ti IBAMA sada inlawlawag ti dadduma kadagiti pagannurotan iti parke. Ti laeng dua nga isla ti Siriba ken Redonda ti mabalin a pagpasiaran dagiti turista. Nasken a surotenmi met dagiti namarkaan a pagnaan, ken kumuykuyog a kanayon kadakami ti warden. Saan a mabalin ti agkalap wenno agala iti aniaman a pakalaglagipan​—uray maysa la a bassit a  bato manipud iti aplaya. Siiinget met a matartarawidwidan ti panagbuya kadagiti balyena. Tallo la a barangay ti mabalin nga umasideg kadagiti balyena, ket makaasidegda laeng iti distansia a 100 a metro. No adda balyena nga umasideg iti barangay, masapul a maiddep ti motor, ken mapaandar manen inton aglagto ti balyena. Rumbeng a pumanaw dagiti barangay no adda aniaman a pagilasinan a makaunget ti balyena.”

Pagnanaedan Dagiti Makaay-ayo a Kita ti Tumatayab

“Nagadu ti tumatayab ditoy. Adda agpapaadu a pangen ti amin a tropic bird, masked booby, brown booby, nangayed a frigate bird, ken sooty tern iti Abrolhos.

“Bayat a kimmalay-atkami iti narangkis nga igid ti Siriba iti immuna nga aldaw ti panagpasiarmi, intudo ti managsirarak ti IBAMA a ni Jordan ti nagadu nga umok dagiti booby ken red-billed tropic. Kaay-ayo ti booby ti agumok iti nawayang a daga, ngem kaykayat ti red-billed tropic dagiti rekka ti bato, a makasalaknib no napigsa ti angin a mabalin a mangbatuag a dagus iti umok.

“Sigurado a ti frigate bird, nga agarup kas iti kadakkel ti upa, ti bida iti amin a tumatayab. No panagpapaadu, nakalablabbasit ken bumsog a kas iti bola ti football ti nakadkadlaw a pannakasupot iti karabukob ti kalakian. Nakaskasdaaw ta, agpannuray ti frigate iti baybay para iti taraonna ngem mabuteng met iti danum. Bassit ngamin ti panglanana iti dutdotna, isu a maslep no bumatok nga agkalap iti ikan.

“Ngem nupay maslep ti frigate bird, nalaing met nga agtayab. Babaen kadagiti payakna a dua a metro ti kaatiddogda no nakaukrad dagitoy, aprobetsarenna ti nabara nga angin ken dandani di agkutkuti iti tangatang, bayat a sipsiputanna ti masuron kenkuana a booby a kapadana nga agkalap. Apaman a makakalap ti booby, sumippayot ti frigate a mangraut babaen ti atiddog ken kasla kawit a sippitna. No dadduma, sipdutenna ti ikan manipud iti sippit ti booby. No maibbatan ti napabutngan a booby ti nakalapanna, sumippayot ti frigate ket sisisigo a sippawenna dayta sakbay a matnag iti danum. Kasano ngay no ti booby ti umuna a makaalun-on iti ikan? Pagaammon a kamaten ti agresibo a frigate ti booby sana piliten dayta a mangyula iti kinnanna!”

Ti Buya iti Uneg ti Taaw

“Iti maikadua nga aldaw, nagpasiarkami babaen ti panangsukisokmi iti uneg ti danum. Saan a pulos a bumaba iti 24 a degree Celsius ti temperatura ti danum iti arkipelago ken naglitnaw agingga iti 15 a metro. Saan a kasapulan ti nangina nga alikamen a pagbatok tapno masukisokmo ti nalinak a danum iti asideg dagiti isla. Snorkel, maskara, ken flipper laeng ti kasapulam. Bayat a sumarut ti lawag ti init iti daytoy a lubong iti uneg ti taaw, makitam ti nagadu a pangen dagiti ikan. Gapu iti repleksion ti  init, makitam met dagiti berde, lila, ken duyaw a korales, agraman ti red sponge ken alga. Bimmatokkami iti nakamarmaris a disso. Nupay bassit ti bilang dagiti kita ti korales no idilig iti dadduma a kadilian iti tropiko, dadduma ket ditoy laeng a masarakan.

“Aglaplapusanan iti nasurok a 160 a kita ti ikan ti nakaas-asul a danum iti aglawlaw ti isla. Adda dagiti parsua a nadumaduma ti sukog, kadakkel, ken kabassitda: ti pasaray agparang a loggerhead turtle, ti French angelfish, ti surgeonfish, ti needlefish, ti parrot fish, ti nagdakkel a sea bass, ken ti moray eel. Nakaam-amo dagiti ikan ta uray la a mabalinmo ida a pakanen iti dakulapmo, ket no naibusen, siaalumamay a nutnotenda dagiti ramaymo, ta agsapulda iti nayonna.”

Panagsubli

“Iti malem ti maikatlo nga aldawmi iti arkipelago, agkakanat ti riknami a nagsubli idiay Caravelas. Nagustuak ti Abrolhos ngem nadismayaak ta saankami pay a nakakita iti uray maysa la koma a balyena. Ngem idi agaw-awidkamin kalpasan ti agarup 30 a minuto, pagammuan ta kinuna ni Manoel: ‘Adda balyena! Adda balyena!’ Nagparang ti tallo a balyena a humpback​—dua a nataengan ken maysa nga urbon​—​iti agarup 200 a metro a kaadayo. Silalawag a nakitami ti puraw a sikigan ti nagdadakkel a pigarda. Nalabit agusioso ti maysa isu nga immasideg ken naglangoy iti sibay ti barangaymi iti sumagmamano a minuto. Nakaskasdaaw ti panaglagto ti balyena. Inlagtona ti kagudua ti nagdakkel a bagina sa nagsuek. Nangpataud dayta iti nagdakkel a kasla gulis iti taaw! Bayat nga umad-adayokamin iti isla, makitami pay laeng ti ipus dagiti balyena agraman ti pasaray panagpugsoda no lumung-awda. Naragsakankami a nakakita nga agsubsublin ti humpback.”

Di Masinunuo a Masakbayan

Mabalin nga awanen dagiti agkalkalap kadagiti balyena, ngem adda pay laeng ti dadduma a peggad. Saan a realistiko a panunoten a maipuera dagitoy nga isla kadagiti parikut iti aglawlaw. Kastoy ti kinuna ti maysa nga eksperto iti panagadal maipapan iti kasasaad ken amin nga adda iti taaw: ‘Saan nga umdas ti panangipreserba iti maysa nga arkipelago ken limitaran ti ipapan iti dayta no madaddadael ti amin nga adda iti aglawlawna.’

Patien ti adu a sientista a pimmuraw dagiti kadilian a naawagan iti Reef of Walls gapu iti panagbara ti globo. Maysa a pagilasinan dayta a mapukpukawen dagiti nagbabassit nga alga iti dayta a lugar. Kasla din maliklikan ti pannakakalbo ti kabakiran iti kangrunaan a paset ti daga agraman ti panagreggaay, a mangpaadu iti darat nga iyanud dagiti karayan iti baybay, a makaapektar inton agangay kadagiti korales iti isla. Ket siempre, bayat nga umad-adu dagiti agpasiar iti kada tawen, rumbeng nga agbalin a nasiput dagiti maseknan iti kasasaad iti aglawlaw tapno saan a magagara ti kinapintas ti Abrolhos.

Nupay kasta, awan pay met ketdi kadagitoy nakalkaldaang a pakpakauna maipapan iti Abrolhos ti nangpukaw iti naan-anay a kinapintasna​—dagiti nakaskasdaaw ken agsirkosirko a balyenana, makaay-ayo a tumatayabna, ken nagpaiduma a koralesna. Dandani 500 a tawen kalpasan a natakuatan, ti Abrolhos ket maysa pay laeng a lugar a maikari a kanayon a pagsiputan. Agpiesta dagiti matam no agpasiarka sadiay ket dimonto pulos malipatan dayta a kapadasan.

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

BRAZIL

ABROLHOS

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ABROLHOS ARCHIPELAGO

Siriba

Redonda

Santa Bárbara

Guarita

Sueste

[Ladawan iti panid 15]

Ti parola ti Abrolhos, a naibangon idi 1861

[Ladawan iti panid 16]

Frigate bird

[Ladawan iti panid 16]

Brain coral

[Credit Line]

Enrico Marcovaldi/Abrolhos Turismo

[Ladawan iti panid 16]

French angelfish

[Ladawan iti panid 16, 17]

Masked booby

[Ladawan iti panid 16, 17]

Redonda

[Credit Line]

Foto da ilha: Maristela Colucci

[Ladawan iti panid 17]

Moray eel

[Ladawan iti panid 17]

Surgeonfish

[Ladawan iti panid 17]

Red-billed tropic bird

[Ladawan iti panid 18]

Agina a humpback