Agpeggad Aya Dagiti Agay-ayam?

Ti 12-ti tawenna a barito “impasulina ti awan armasna a kalaban ket impaturongna ti paltog iti ulona. ‘Saankan a makalisi!’ nakarusngiit a kinuna ti barito ken lalaisenna ti karakter iti iskrin. ‘Saannak a maitarayan!’ Intalmeg ti barito ti buton ket pinaltoganna ti rupa ti karakter. Nagparsiak ti dara iti puraw a kawes ti karakter a napasag. ‘Kanibusanamon!’ kinuna ti barito nga agkatkatawa.”

DAYTOY a pagarigan ti maysa nga eksena ti ay-ayam iti computer a naadaw iti artikulo a “Computer Violence: Are Your Kids at Risk?” ni Stephen Barr ti nangpataud iti saludsod iti paulotayo. Adda nasurok a 5,000 a nadumaduma a computer ken video game a mailaklako. Dadduma kadagitoy ti maibilang a makaisuro ken di makadangran a paglinglingayan.

Adda kasta nga ay-ayam a mangisuro iti geograpia; ket ti sabali, no kasano ti agpatayab iti eroplano. Ti dadduma sanayenda ti umaayam nga agpanunot iti lohikal a pamay-an ken mangrisut kadagiti problema. Adda pay dagiti ay-ayam a makapaimbag iti umaayam. Kas pagarigan, nadisenio ti maysa a tumulong kadagiti marigatan nga agbasa. Dagiti dadduma nga ay-ayam matulonganda met dagiti agtutubo nga  agbalin a nalaing nga agusar iti computer. Nakapatpateg daytoy iti panawen a kasapulan unay ti moderno a teknolohia.

Dagiti Pagdaksanna Sigun Kadagiti Eksperto

“Adda dagiti ay-ayam a mangitandudo kadagiti tema a makadangran iti kagimongan, kas iti kinaranggas, sekso ken dakes a sasao,” kuna ni David Walsh, presidente ti National Institute on Media and the Family. “Nakalkaldaang ta dagita ti kasla kaykayat dagiti agtutubo nga agtawen iti walo agingga iti 15.”

Impakita ti maysa a panagadal idiay Estados Unidos a dandani 80 a porsiento kadagiti video game a kaykayat dagiti agtutubo ti naglaon iti kinaranggas. Kastoy ti kuna ni Rick Dyer, presidente ti Virtual Image Productions: “Saanen a basta ay-ayam dagitoy. Pagsursuruanda payen dagitoy. Di nakappapati nga isursurotayo dagiti ubbing no kasano ti mangkalbit iti gatilio. . . . Ngem saanda a masursuro dagiti pagbanaganna iti pudno a biag.”

Idi pay laeng 1976, nakaron ti panangbusor ti publiko kadagiti naranggas nga ay-ayam kas reaksion iti ay-ayam a Death Race a maar-aramid iti sentro ti paglinglingayan. Iti dayta nga ay-ayam, ti umaayam paatalanna dagiti magmagna nga agkaraballasiw iti iskrin. Ti umaayam a kaaduan ti mapaatalan ti mangabak. Gapu ta nasaysayaat dagiti ladawan nga agparang kadagiti kabbaro ken mas moderno nga ay-ayam, mabalin ti umaayam ti makipaset kadagiti kasla agpaypayso a naranggas nga aramid.

Kas pagarigan, iti ay-ayam a Carmageddon, ti umaayam ket nakapaatal ken nakapapatayton iti 33,000 a tattao no malpas ti ay-ayam. Kastoy ti deskripsion ti sumaganad a paset ti ay-ayam: “Saan laeng nga aguni ken agpusitsit ti dara iti windshield no maatalan dagiti biktima, agparintumengda pay nga agpakaasi, wenno agpakamatayda. No kayatmo, mabalinmo met a rangrangkayen ida.”

Makadangran aya daytoy naiprograma laeng a kinaranggas? Dandani 3,000 a nadumaduma a panagadal ti naaramiden maipapan iti dayta. Adu ti nagkuna nga adda pakainaigan dagiti naranggas nga ay-ayam iti nakaro a kinaagresibo dagiti umaayam. Dagiti kinaranggas nga ar-aramiden dagiti agtutubo ti masansan a mangipamatmat nga adda pagnaiganda.

Tagibassiten ti dadduma nga espesialista ti impluensia dagiti ay-ayam, nga ibagada a masapul a panunoten met ti dadduma pay a posibilidad kas koma no pilien dagiti naasing nga ubbing dagita nga ay-ayam. Ngem saan ngata nga adda latta impluensia dagiti naranggas nga ay-ayam? Kasla saan a realistiko nga ipapilittayo a saan a maimpluensiaan dagiti tattao iti makitada. No agpayso dayta, apay a mangbusbos dagiti kompania iti binilion a doliar iti tinawen para iti anunsio iti telebision?

 “Ti Laing ken Pagayatan a Pumatay”

Kuna ti sikologo iti militar a ni David Grossman, autor ti libro nga On Killing, a ti kinaranggas kadagiti ay-ayam iti computer sanayenda dagiti annak iti wagas a panangsanay ti militar kadagiti soldado tapno maparmekda ti nainkasigudan a panagkedkedda a pumatay. Kas pagarigan, naammuan ti militar a maparmek daytoy a panagkedked ti adu a tattao iti impanteria babaen laeng ti panangsukat iti kadawyan a puntiria a bull’s eye iti puntiria a langa ti tao bayat ti panagsanay a pumaltog. Iti umasping a pamay-an, kuna ni Grossman, dagiti naranggas nga ay-ayam isuroda kadagiti ubbing “ti laing ken tarigagay a pumatay.”

Sigun iti panagsirarak a naipablaak iti Journal of Personality and Social Psychology, ti kinaranggas iti video ken computer game ket mabalin a napegpeggad pay ngem ti kinaranggas a maipabuya iti telebision wenno sine, ta ti umaayam makipaset iti kinaranggas dagiti karakter. Iti telebision, mabuyatayo laeng ti kinaranggas; kadagiti computer game, kasla makipaspasettayo. Maysa pay, mabalin a dua laeng nga oras nga agbuya ti ubing iti sine, ngem mabalin a 100 nga oras ti busbosenna a mangikabesa iti gagangay a video game.

Adda dagiti pagilian a nangipatungpal iti maysa a sistema ti panangklasipikar a nairanta a mangipakita nga agpaay laeng kadagiti nataengan dagiti naranggas nga ay-ayam. Ngem agkurri laeng ti kasta a sistema no maipatungpal dayta. Impakita ti maysa a panagadal nga 66 a porsiento kadagiti nagannak ti saan pay ketdi a makaammo iti sistema ti panangikeddeng no naranggas wenno saan ti maysa nga ay-ayam. Kuna ti direktor ti Entertainment Software Rating Board a ti sistema ket saan a nangnangruna a nairanta a manglapped kadagiti ubbing nga agay-ayam kadagita. Inlawlawagna: “Ti rebbengenmi ket saan a mangikeddeng no ania ti nasayaat. Itdenmi kadagiti nagannak dagiti kasapulanda a mangikeddeng no ania ti kayatda wenno saanda a kayat para kadagiti annakda.”

Makaadikto nga Ay-ayam?

Dagiti kabbaro nga ay-ayam iti Internet, a pakipasetan ti tattao iti intero a lubong, ipalubosna nga agpili ti kada umaayam iti akem ti karakter a mabalin a makaparmek iti nadumaduma a parikut, tapno marikna ti umaayam nga in-inut nga agballigi. Ti tiempo a busbosen ti umaayam iti karakter a pinilina agbalinen a puonanna ket maiparikna iti umaayam a nagunggonaan ket ituloyna ti agay-ayam. Iti dadduma, kasla makaadikto ti agay-ayam. Nalabit dayta ti maysa a makagapu nga agtultuloy ti ay-ayam iti Internet iti adu a bulan wenno tawen pay ketdi.

Impadamag ti magasin a Time nga iti di pay nabayag idiay South Korea, nakaro ti panaginteres iti ay-ayam iti Internet a maawagan iti Lineage. Iti  daytoy nga ay-ayam, makilaban dagiti agay-ayam tapno mangabakda iti maysa nga eksena idi Edad Media. Lumaing ti umaayam iti nadumaduma a tukad, agingga a maragpatna ti naisangsangayan a saad. Agpatnag nga agay-ayam ti dadduma nga agtutubo, isu nga agtuglepda bayat ti klaseda iti sumaganad nga aldaw. Agdanag dagiti nagannak ngem saanda nga ammo no ania ti aramidenda. Iti maysa nga interbiu, inlawlawag ti maysa nga umaayam: “No maam-ammodak dagiti tattao iti Internet, pagarupda a nalaingak, ngem no maam-ammodak a personal, balakadandak nga agpakuttongak.”

Kastoy ti panangilawlawag ti sikologo a Koreano a ni Joonmo Kwon no apay a nakalatlatak ti Lineage: “Idiay Korea, iti pudno a kasasaad, masapul a pengdam dagiti pagesman ken nalmeng a tarigagaymo. Iti ay-ayam, lumtawda.” No kasta, lipaten dagiti agtutubo ti realidad ket agbaw-ingda iti lubong ti pantasia. Maipapan kadagiti agay-ayam, kastoy ti panangdeskribir ti maysa a mannakaawat a komentarista: “Para iti agay-ay-ayam, nasaysayaat ti lubong ti ay-ayam ngem ti realidad. Ti realidad ket maysa laeng a tiempo a pagbirokan iti bassit a kuarta a kasapulanna tapno maitultuloyna ti agay-ayam.”

Dagiti Epekto iti Salun-at

Ipakita dagiti estadistika manipud iti Estados Unidos a ti kadawyan nga estudiante nga adda iti maikanem a grado ket uppat nga oras ti mabusbosna nga agbuya iti telebision iti kada aldaw​—ket saan a mairaman ditoy ti panawen nga usarenna nga agay-ayam bayat a nakaperreng iti iskrin ti computer wenno TV. Iti maysa a surbey idi 1995, nasurok nga 60 a porsiento kadagiti ubbing ti nangamin a napapaut ti panagay-ayamda ngem ti panggepda a kapaut ti panagay-ayamda. Nalaka a maliwayanda ti panagadalda. Impakita ti panagadal idiay Japan a bassit laeng a paset ti utek ti ubing ti agan-andar no agay-ayam iti computer. Sigun iti panagadal, masapul ti ubing ti ad-adu a panagbasa, panagsurat, ken panagkuenta. Ngem masapul met a makiay-ayamda iti ruar kadagiti padada nga ubbing ken makilangen ken makitungtongda a kanayon iti sabsabali tapno nasayaat ti itatanor ken naan-anay a matignay ti utekda.

Naipadamag nga agarup 40 a porsiento kadagiti ubbing iti E.U. nga agtawen iti lima agingga iti walo ti nadayagnos a nakaluklukmeg. Mabalin a ti maysa a makagapu ket awan ti ehersisio gapu ta adu unay nga oras ti panagbuyada iti TV wenno panagay-ayamda iti computer. Maysa a kompania ti nagaramid pay ketdi iti alikamen a pagehersisio bayat ti panagay-ayam iti computer. Ngem nalawag a nasaysayaat nga amang no limitaran ti oras a panagay-ayamda kadagita, tapno ad-adu ti tiempo ti ubing a mangaramid iti dadduma nga aktibidad a makatulong kenkuana a maaddaan iti natimbeng a personalidad.

Daytoy ti sabali pay a parikut iti salun-at: Mabalin nga agsakit ti mata gapu iti napaut a panangperrengna iti iskrin. Ipakita dagiti surbey nga adda diperensia ti panagkita ti di kumurang a kakapat iti  amin nga agus-usar iti computer. Maysa a makagapu ket mabalin a manmano ti panagkirem a pakaigapuan ti panagmaga ken pannakaparigat ti mata. Madalusan ti mata babaen ti panagkirem, ta matignay nga aglua ket maugasan dagiti rugit.

Gapu ta awan unay ammoda maipapan iti bagida, napaut nga agay-ayam dagiti ubbing kadagiti ay-ayam iti computer, ket manmanoda nga agsardeng. Mabalin a mabannog unay ti mata ken kumapuy ti panagkita. Isingasing dagiti eksperto ti kanayon a panagsardeng iti sumagmamano a minuto kalpasan ti maysa nga oras a panag-computer. *

Rumangrang-ay a Negosio iti Sangalubongan

Umad-adu ti aginteres kadagiti ay-ayam iti Internet iti intero a lubong. Iti adu a lugar, adda dagiti pagmeriendaan a sadiay mabalin ti agay-ayam iti Internet. Addaan dagitoy iti adu a computer, ket agbayad dagiti agay-ayam iti Internet. Kadawyanen a gumasto dagiti agtutubo iti $200 iti makabulan kadagita a pagmeriendaan.

Awan duadua a rumangrang-ay ti industria ti ay-ayam. Mainanama nga umadu iti nasurok a 70 a porsiento ti malako nga ay-ayam iti Internet iti sumaganad a lima a tawen.

Ngem nabatad nga adda dagiti pagdaksan daytoy a rumangrang-ay nga industria. Agpaypayso dagiti peggad. Awan kadatayo ti mayat a mangdadael iti salun-atna, mangsayang iti adu a tiempo ken kuarta, wenno mairuam iti kinaranggas ken panangpapatay. Nangnangruna a saan a maiparbeng dagita kadagiti annaktayo. Isu a saan nga agpayso a kanayon a makaisuro wenno di makadangran a paglinglingayan dagiti ay-ayam iti computer. Namakdaar ni David Walsh, a nadakamat itay: “Nalabit nabilbileg ti media ngem ti pagaruptayo.” Innayonna pay: “No aywanan a naimbag dagiti nagannak ti annakda, ti panangaywanda ket masapul ngarud a maitunos iti agbaliwbaliw a lubong ti media.”

Kinapudnona, kuna ti Biblia a “ti buya daytoy a lubong agbaliwbaliw.” (1 Corinto 7:31) Ket kasla awanen ti naparpartak ti panagbalbaliwna ngem ti paglinglingayan. Adu a nagannak ti malapunos iti kanayon nga agbaliwbaliw nga uso ken impluensia a maipasango kadagiti annakda iti inaldaw. Ngem dika maupay. Adu a nagannak ti naballigi a nangpadakkel kadagiti annakda babaen ti panangtulong kadakuada a mangipamaysa kadagiti pudpudno a napateg a bambanag. Dagiti ubbing, kas kadatayo, masapul a maammuanda a ti kapatgan a kasapulantayo ket saan a maipaay ti paglinglingayan​—babaen man ti computer, TV, wenno aniaman a dadduma pay a pamay-an. Kas kinuna naminsan ni Jesus, ti pudno a ragsak ket dumteng kadagidiay “sipapanunot iti naespirituan a kasapulanda.”​—Mateo 5:3.

[Footnote]

[Kahon iti panid 6]

DAGITI ELEKTRONIKO NGA AY-AYAM​—Sumario Dagiti Pagdaksanna

▸ Ti panagay-ayam kadagiti computer ken video game mabalin a patanorenna ti agresibo a kababalin.

Kadagiti elektroniko nga ay-ayam, saanka laeng a basta agbuya iti kinaranggas; nairantada a mangiparikna a makipaspasetka.

▸Kadagidiay nalaka a maallukoy, mabalin a palidemen dagiti ay-ayam ti nagdumaan ti realidad ken ti arapaap.

▸Gapu ta makaadikto, ti panagay-ayam mabalin a mangituggod iti panangbaybay-a kadagiti napapateg nga obligasion ken relasion.

▸Dagiti ay-ayam perdienda ti tiempo a busbosen koma dagiti ubbing kadagiti napapateg nga aramid, kas iti panagadal, pannakilangen, ken ay-ayam a mangpasariwawek iti panunotda.

▸Ti napaut a panangperreng iti iskrin bannogenna ti mata.

Mabalin nga agbanag iti kinalukmeg ti kurang nga ehersisio, a posible a resulta ti panagay-ayam iti computer.

▸Sayangen dagiti ay-ayam ti kuarta ken tiempo.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Maysa a Pamay-an ti Panangidian iti Ugali

Malagip ni Thomas, maysa a Kristiano nga agtawen iti 23: “Idi ages-eskuelaak, naapektaran ti homework-ko gapu iti panagay-ayamko. Iti kinaagkabannuagko, inapektaranna ti dadduma a banag. Intultuloyko ti nagay-ayam, uray idi maysaakon nga amin-tiempo a ministro. Kamaudiananna, nabigbigko a masaysayang ti adu a tiempo ken pigsak. No dadduma, no agay-ayamak sakbay a mapanak mangasaba wenno makigimong, madlawko a marigatanak a mangipamaysa iti atensionko. Kanayon a pampanunotek no kasanok a solbaren ti parikut iti ay-ayam inton makaawidak. Naapektaran ti personal a panagadalko ken ti kanayon a panagbasak iti Biblia. Saan unayen a naragsak ti panagserbik iti Dios.

“Naminsan, idi rabii unayen a nakaiddaak, nariknak a di mabalin nga agtalinaedak lattan a kasta. Bimmangonak, linuktak ti computer-ko, pinilik amin nga ay-ayam, ket inikkatko dagita. Apagdarikmat a napukawda! Talaga a narigat dayta. Nabigbigko a nalabesen ti pannakaigamerko iti ay-ayam ngem iti pagarupko. Ngem nabang-aranak met unay gapu ta ammok a pagimbagak ti inaramidko. Aminek a gimmatangak iti sumagmamano nga ay-ayam sipud idi. Ngem ita adayo a nais-istriktoakon iti bagik. No makitak a saanen a natimbeng ti panagay-ayamko, basta ikkatek manen dagita.”

[Ladawan iti panid 6]

Kuna ti dadduma nga adda pagnaigan ti naranggas nga ay-ayam ken ti kinaagresibo dagiti umaayam

[Ladawan iti panid 7]

Maysa a kuarto a pagay-ayaman iti Internet idiay Seoul, Korea