Pammati a Nasuot Idiay Slovakia

KAS INSALAYSAY NI JÁN BALI

NAIPASNGAYAK idi Disiembre 24, 1910, idiay Záhor, a maysa a bario itan ti makindaya nga Slovakia. Sakup idi ti Imperio ti Austria-Hungary ti bariomi. Idi 1913, intugotnak ni Nanang idiay Estados Unidos tapno makaduami ni tatangko, a nasaksakbay a pimmanaw idiay Záhor. Dua a tawen kalpasan a simmangpetkami ken ni Nanang idiay Gary, Indiana, naipasngay ti adingko a ni Anna. Kalpasanna, nagsakit ni Tatang ket natay idi 1917.

Nagbalinak a napasnek nga estudiante, ken naginteresak a nangnangruna iti relihion. Iti Iglesia Calvinista a simrekak para iti narelihiosuan a pannakaisuro dagiti ubbing no Domingo, nadlaw ti maestra ti interesko kadagiti naespirituan a banag. Tapno mapnek ti bisinko, inikkannak iti Holman nga Edision ti Biblia, nga addaan iti agarup 4,000 a saludsod ken sungbat. Dakkel ti naitulong dayta tapno mamagpanunot iti maysa nga ubing a lalaki nga agtawen iti 11.

‘Daytoy ti Kinapudno’

Kadagidi a tawen, ti dadduma nga imigrante a taga Slovakia iti lugar a pagnanaedanmi ket nagbalin nga Estudiante ti Biblia, kas pangawag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Maysa kadakuada ti ulitegko a ni Michal Bali, a nangiranud kadagiti kinapudno ti Biblia kadakami. Ngem idi 1922, nagsublikami kada Nanang ken adingko idiay Záhor, a nagbalin idin a paset ti makindaya a Czechoslovakia.

Di nagbayag kalpasanna, pinatulodannak ni ulitegko a Michal iti kompleto a tomo ti Studies in the Scriptures, ni Charles Taze Russell, agraman dagiti nayimprenta manen a magasin a Pagwanawanan manipud iti umuna a ruarna a Hulio 1, 1879. Binasak dagitoy a naimbag, namin-adu a daras ti dadduma a pasetna, ket nakombinsirak a nasarakakon ti birbirokek a kinapudno nga adda iti Biblia.

Agarup iti dayta a tiempo, nagawid manipud Estados Unidos ti sumagmamano nga Estudiante ti Biblia a taga makindaya a Czechoslovakia. Binuangayda ti kaunaan a grupo dagiti Slovak ti pagsasaoda nga Estudiante ti Biblia idiay Czechoslovakia. Timmabunokami ken ni Nanang kadagitoy a gimong idi un-unana iti bariomi a Záhor agraman iti dadduma pay a kabangibang a lugar.

Dagidi a gimong ket maipada kadagiti Nakristianuan a gimong idi immuna a siglo. Kadawyan nga agtataripnongkami iti maysa a pagtaengan dagiti Estudiante ti Biblia. Agtugawkami iti aglawlaw ti maysa a lamisaan ket adda lampara iti tengnga. Gapu ta siak ti kaubingan, agtugawak iti medio likudan, a dumdumngeg iti kasipngetan. Ngem no dadduma, awisendak a makipaset. No medio saan a masierto ti dadduma ti nabasada iti pagsasao nga Slovak, kunada no kua: “Jan, ania ti ibagbaga ti  Ingles maipapan iti dayta?” Magagaranak idi nga umasideg iti lampara ken ipatarus iti Slovak ti nailanad iti Ingles a publikasion.

Ni Michal Šalata ti maysa kadagidiay nagbalin nga Estudiante ti Biblia idiay Estados Unidos ken nagawid iti nagbalin idin a Czechoslovakia. Nagsubli iti kabangibang a bario ti Sečovce, a dati a pagnanaedanna, ket timmulong a nangorganisar iti panangasaba iti Czechoslovakia. Intugotnak ni Brother Šalata iti pangasabaan. Kalpasanna, idi 1924, idi agtawenak iti 13, kiniddawko a bautisarannak. Nupay pagarupen ni Nanang nga ubingak pay laeng tapno agbautisar, kinombinsirko a desididoakon. Isu nga iti dayta a Hulio kabayatan ti maysa nga aldaw a kombension a naangay iti asideg ti Karayan Ondava, insimbolok ti dedikasionko ken Jehova babaen ti panagbautisarko iti dayta a karayan.

Agkakapateg a Pribilehio iti Serbisio

Idi 17 ti tawenko, nadamagko nga adda pumpon a maangay iti lugar a sumagmamano a kilometro manipud iti bario a pangaskasabaak. Daydi ti kaunaan nga inangay dagiti Estudiante ti Biblia iti dayta a lugar. Idi simmangpetak, nagnaak iti tengnga dagiti agusioso a bumario agingga iti ayan ti agpalpalawag. Idi nakadanonak iti ayanna, kinunana kaniak: “Siak ti umuna nga agsao, kalpasanna, ituloymo.”

Binukelko ti palawagko iti teksto nga 1 Pedro 4:7, a kastoy ti mabasa: “Ti panungpalan ti amin a bambanag immasidegen.” Impakitak manipud kadagiti Kasuratan nga asidegen nga agpatingga ti panagsagaba ken ipapatay, ken inlawlawagko ti namnama a panagungar. (Juan 5:28, 29; Aramid 24:15) Nupay ubing ti langak ngem iti agpayso a tawenko​—wenno gapu ta ub-ubing ti itsurak​—dimngeg a naimbag ti intero a tallaong.

Adda makaparagsak a naipadamag iti Ti Pagwanawanan a Setiembre 15, 1931, a nangilawlawag a saanmin a kayat ti maawagan nga Estudiante ti Biblia wenno iti dadduma pay a nagan no di ket kayatmin a maam-ammodakami kas dagiti Saksi ni Jehova. Kalpasan a nabasa dagiti Estudiante iti Biblia iti lugarmi daytoy nga impormasion, inyurnosda a maangay ti maysa nga espesial a miting. Agarup 100 nga Estudiante ti Biblia ti nagtataripnong iti bario ti Pozdišovce. Sadiay a naaddaanak iti pribilehio a mangipalawag iti napauluan “Ti Baro a Nagan,” a naibasar iti nadakamat nga artikulo iti Ti Pagwanawanan.

Siraragsak nga intayag ti amin iti tallaong dagiti imada idi nayimtuod no umannugotda iti isu met la a resolusion nga inanamongan dagiti kapammatianmi iti dadduma a paset ti lubong. Kalpasanna, kastoy ti intelegramami iti sangalubongan a hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova idiay Brooklyn, New York: “Dakami a Saksi ni Jehova a nagtataripnong a sangsangkamaysa iti daytoy nga aldaw ditoy Pozdišovce, ket umanamong iti nailawlawag iti Ti Pagwanawanan maipapan iti baro a nagan, ket awatenmi daytoy baro a nagan a Dagiti Saksi ni Jehova.”

Nabunga a tay-ak para iti Nakristianuan a ministeriomi ti nalawa a paset ti Slovakia ken Transcarpathia, a paset ti Czechoslovakia sakbay ti Gubat Sangalubongan II. Nagnagnakami a nangwanas iti daytoy nalawa a teritoria ken naglugankami met kadagiti tren, bus, ken bisikleta. Iti dayta a tiempo, naipabuya iti adu a siudad ti pelikula ken slide a “Photo-Drama of Creation,” a nadanggayan iti uni. Kalpasan ti tunggal presentasion, nakolekta dagiti address ti nagadu nga interesado. Adu kadagitoy nga address ti naited kaniak ken nakiddaw nga organisarek dagiti Saksi a sumarungkar kadagiti interesado. Iti sumagmamano a siudad, nagabangkami iti auditorium a nangiparangak iti espesial a pasarunson a palawag.

Idi dekada 1930, naaddaanak iti pribilehio nga agbalin a delegado iti daddadakkel a kombension iti kabesera a siudad ti Prague. Idi 1932, nayurnos ti kaunaan nga internasional a kombension iti Czechoslovakia. Nagtataripnongkami idiay Varieté Theatre. Naallukoy ti atension dagiti tattao iti paulo ti palawag publiko a, “Europa Sakbay ti Pannakadadael,” isu nga agarup 1,500 ti timmabuno. Iti sabali pay nga internasional a kombension a naangay idiay Prague idi 1937, maysaak kadagiti naaddaan iti pribilehio nga agpalawag. Dimmar-ay dagiti delegado a naggapu iti adu a pagilian iti Europa, ket immawatkami amin iti kasapulan a pammaregta a nakatulong kadakami a nagibtur kadagiti dimteng  a pakasuotan kalpasan ti Gubat Sangalubongan II.

Panagasawa, ken Dagiti Nakaro a Pakasuotan

Kalpasan a nagsublikami idiay Czechoslovakia, sisisinged a nakitinnulongkami ken ni Nanang iti panangasaba a kaduami dagiti padami nga Estudiante iti Biblia iti kabangibang a Pozdišovce. Sadiay a nakitak ti napintas a balasang nga agnagan iti Anna Rohálová. Idi medio nataengankamin, naamirismi a saan laeng a Kristiano nga agkabsat ti riknami iti maysa ken maysa. Nagkallaysakami idi 1937. Nanipud idin, inandingaynak ni Anna, uray pay kabayatan ti dandanin dumteng a “nariribuk a panawen.”​—2 Timoteo 4:2.

Kalpasan unay ti panagkallaysami, nabataden nga agsagsagana ti Europa iti Gubat Sangalubongan II. Idi Nobiembre 1938, sinakup ti Hungary, a makitintinnulong idi iti Nazi nga Alemania, dagiti abagatan a paset ti Transcarpathia ken Slovakia. Imparit dagiti polis ti Hungary ti panaggigimongmi, ken kanayon a kasapulan nga agreportkami iti estasion ti polisia.

Kalpasan a nangrugi ti Gubat Sangalubongan II idi Setiembre 1939, adu kadakami a taga Záhor ti natiliw, agpadpada dagiti lallaki ken babbai, sa impandakami iti daan a kastilio nga asideg iti Mukacheve, a paset itan ti Ukraine. Sadiay a nasarakanmi ti adu a padami a Saksi a naggapu kadagiti kongregasion iti Transcarpathia. Kalpasan a napalutpotkami iti tallo wenno uppat a bulan ken masansan a nakabkabil, adda espesial a korte ti buyot a nangbista kadakami. Maymaysa ti inyimtuodda kadakami: “Situtulokkayo aya a lumaban para iti Hungary a maibusor iti U.S.S.R.?” Gapu ta nagkitakitkami, nasentensiaankami ket idi agangay impandakami iti maysa a pagbaludan idiay 85 Margit Boulevard, Budapest, Hungary.

Kurang ti taraon a naited iti amin a balud. Di nagbayag, nagwaras ti sakit isu a nangrugin a matay dagiti balud. Kasta unay ti ragsakko idi nagbiahe ni baketko manipud Záhor tapno sarungkarannak! Nupay lima la a minuto ti mabalin a panagsaritami iti nagbaetan dagiti rehas, agyamanak unay ken Jehova ta pinaraburannak iti kasta a matalek a kasimpungalan. *

Manipud Pagbaludan Agingga iti Kampo a Pagtrabahuan

Manipud iti pagbaludan, indiretsodak idiay Jászberény, Hungary. Adda metten agarup 160 a Saksi a natiliw. Bayat nga addakami sadiay, adda polis ti Hungary a nangted kadakami iti maudi a tukon manipud iti gobierno ti Hungary: “No umannugotkayo nga agserbi iti daytoy a buyot, agpasangokayo.” Awan ti nagpasango. Kinuna ti polis: “Nupay diak anamongan ti ar-aramidenyo, dayawek ti determinasionyo nga agtalinaed a matalek.”

Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, limmugankami iti barko a naglayag iti Karayan Danube ket nagturongkami iti kampo a pagtrabahuan iti asideg ti Bor, maysa a siudad ti Yugoslavia. Bayat nga addakami iti barko, kanayon a pinadas dagiti soldado ken ti komanderda nga ikompromisomi ti pammatimi. Imbilin ti komander kadagiti soldado a kabilendakami babaen kadagiti ripleda, kugtarandakami babaen kadagiti sapatosda, ken nagusarda iti dadduma pay a pamay-an ti panangtutuok.

Idi insaklangdakami ken ni Teniente Koronel András Balogh, ti komander ti kampo a pagtrabahuan idiay Bor, kinunana kadakami: “No agpayso ti imbagada kaniak maipapan kadakayo, asidegen a mataykayo.” Ngem kalpasan a nabasana ti maysa a seliado a mensahe manipud kadagiti opisial ti gobierno, trinatonakami buyogen ti panagraem. Impaayannakami ni Balogh iti relatibo a wayawaya ken impalubosna pay ketdi nga agaramidkami iti bukodmi a baraks. Nupay nakirang ti taraon, adda bukodmi a kosina, isu a patas ti pannakaibunong ti taraon.

 Idi Marso 1944, sinakupen ti Alemania ti Hungary. Iti dayta a tiempo, adda komander a kaaliado dagiti Nazi nga agnagan iti Ede Marányi a simmukat ken ni Balogh. Siiinget nga impaalagadna ti disiplina, a kas iti maipapaalagad kadagiti kampo konsentrasion. Ngem di nagbayag, simmangpeten dagiti buyot ti Russia, ket napapanaw ti amin nga agnanaed iti kampo idiay Bor. Idi agangay, kabayatan ti panagmartsami, nasaksianmi ti pannakamasaker dagiti Judio idiay Cservenka. Kasla maysa a milagro ti pannakaispalmi.

Idi nakadanonkami iti ketegan a nagbaetan ti Hungary ken Austria, binilindakami nga agkalikami iti pakaipisokan dagiti masinggan. Inlawlawagmi a ti kangrunaan a makagapu iti pannakaibaludmi ket dimi kayat ti makipaset kadagiti aramid ti militar. Gapu ta siak ti adda iti sango ti grupo, ginammatannak ti maysa a polis ti Hungary sa kinabilnak. “Patayenka!” impukkawna. “No dika agtrabaho, suroten ti dadduma ti dakes nga ehemplom.” Naispal ti biagko gapu laeng iti natured nga ibaballaet ni András Bartha, maysa a lakayen a Saksi a nangidaulo iti trabahomi a mangasaba. *

Sumagmamano a lawas kalpasanna, nagpatingga ti gubat isu a rinugianmin ti agawid. Impadamag ti dadduma a balud a nawayawayaan kasakbayanna manipud idiay Bor a nataykami aminen a naipan idiay Cservenka. Isu nga iti agarup innem a bulan, imbilang ni baketko ti bagina a maysan a balo. Anian ti pannakaklaatna idi dimteng ti aldaw a nakitanak iti ridawmi! Nagsinnangitkami gapu iti rag-o bayat a naginnarakupkami kalpasan ti adu a tawen a panagsinami.

Panangorganisar Manen iti Trabaho

Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, naitipon manen ti Slovakia iti Czechia tapno mabuangay ti Czechoslovakia. Nupay kasta, ti dakkel a paset ti Transcarpathia, a dati a paset ti Czechoslovakia sakbay ti gubat ket nagbalin a paset ti Ukraine iti Union Soviet. Idi 1945, napankami ken Michal Moskal idiay Bratislava, a kabesera itan ti Slovakia. Sadiay a nakimitingkami kadagiti responsable a kakabsat tapno maorganisar manen ti trabaho a panangasaba. Nupay makabannog iti bagi ken panunot, nagagarankami a mangitultuloy iti annongenmi a mangikasaba iti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios.​—Mateo 24:14; 28:18-20.

Kalpasan ti gubat, dagiti kombension ket dakkel a pammaregta iti trabahomi. Idi Setiembre 1946, naangay iti siudad ti Brno ti kaunaan iti intero a pagilian. Naaddaanak iti pribilehio a nangipalawag iti tema a “Ti Panagani, ti Panungpalan ti Lubong.”

Idi 1947, adda sabali pay a nasional a kombension a naangay idiay Brno. Iti dayta a kombension, adda makaparegta nga impalawag da Nathan H. Knorr, Milton G. Henschel, ken Hayden C. Covington, a simmarungkar manipud iti sangalubongan a hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova idiay Brooklyn, New York. Naaddaanak iti pribilehio a nangipatarus kadagiti palawagda. Nupay 1,400 ti managiwaragawag iti Pagarian idiay Czechoslovakia iti dayta a tiempo, agarup 2,300 ti timmabuno iti palawag publiko.

Pannakaidadanes iti Sidong Dagiti Komunista

Idi 1948, sinakup dagiti Komunista ti pagilian, ket di nagbayag, 40 a tawen nga imparitda ti trabahomi a panangasaba. Idi 1952, adu kadakami nga  imbilang dagiti autoridad a lider ti naibalud. Kaaduan ti naakusar iti iyaalsa maibusor iti gobierno ngem adda sumagmamano kadakami a naakusar iti nakaro a panangliput. Naibalud ken napalutpotak iti 18 a bulan. Idi dinamagko no apay nga imbilangdak a traidor, kinuna ti maysa a hues: “Maipapan ngamin iti Pagarian ti Dios ti ibagbagam. Ket ibagbagam a daytanto ti mangituray iti lubong. Mairaman dita ti Czechoslovakia.”

“No kasta,” kinunak, “masapul met ngarud nga ukomem a kas traidor amin dagidiay mangikarkararag iti Kararag ti Apo ken mangidawdawat iti ‘Umay koma ti Pagariam.’” Kaskasdi a nasentensiaanak a maibalud iti lima ket kagudua a tawen iti nagdakes ti pakasaritaanna a pagbaludan dagiti Komunista idiay Jáchymov, Czechoslovakia.

Kalpasan ti panangikarok iti sentensiak, nawayawayaanak. Simamatalek a sinuportarannak ti asawak a ni Anna, babaen kadagiti surat ken isasarungkarna, agraman ti panangaywanna iti anakmi a ni Mária. Kamaudiananna, nagkakaduakami manen kas maysa a pamilia, ket sililimed nga intultuloymi ti Nakristianuan nga aktibidadmi.

Makapnek a Panagbiag nga Agserserbi ken Jehova

Kabayatan ti napalabas a nasurok a 70 a tawen, nagserbi dagiti Saksi ni Jehova iti lugarmi iti nadumaduma a kasasaad, kaaduanna iti sidong ti panagturay dagiti Komunista. Wen, limmakayakon ken nakapuyen ti bagik, ngem makapagserbiak pay laeng kas maysa a Kristiano a panglakayen ditoy Záhor, agraman dagiti matalek a kas kada Ján Korpa-Ondo, a sibibiag pay laeng nupay agtawenen iti 98. * Pimmusay idi 1996 ti patpatgek nga asawa, a maysa a pudno a sagut kaniak ni Jehova.

Nalawag pay laeng a malagipko ti ladawan nga adda iti panid 228 agingga iti 231 iti libro a The Way to Paradise, a naipablaak idi 1924. Nakiddaw iti agbasbasa nga iladawanna ti bagina nga adda idiay Paraiso a mangmangngegna ti saritaan ti dua a nabiit pay a napagungar. Masmasdaawda no sadino ti ayanda. Kalpasanna, adda maysa kadagiti nakalasat iti Armagedon a naaddaan iti pribilehio a mangilawlawag kadakuada a napagungarda iti Paraiso. (Lucas 23:43) No maisalakanak inton Armagedon, kayatkonto nga ilawlawag dagita a banag ken ni baketko, ni nanangko, ken ti dadduma pay a patpatgek a mapagungarto. Ngem no matayak sakbay ti Armagedon, segseggaak ti panawen nga addanto mangibaga kaniak idiay baro a lubong iti amin a napasamak kalpasan ti ipapatayko.

Ita, apresiarek a kanayon ti naisangsangayan ken nakaskasdaaw unay a pribilehio a makisarita iti Soberano nga Apo iti uniberso ken agbalin a nasinged kenkuana. Ti pangngeddengko ket agbiagak a maitunos iti kinuna ni apostol Pablo iti Roma 14:8: “Apadpada a no agbiagtayo, agbiagtayo a maipaay ken Jehova, ket no mataytayo, mataytayo a maipaay ken Jehova. Gapuna agpadpada a no agbiagtayo ken no mataytayo, kukuanatay ni Jehova.”

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 21]

Kaduak ni Anna, makatawen kalpasan ti panagkallaysami

[Dagiti Ladawan iti panid 22]

Kaduak ni Nathan H. Knorr iti kombension idi 1947 idiay Brno