Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Ania ti Pagdaksan ti Panagkusit?

“Ammo ti amin a dakes ti agkusit, ngem nalaka nga aramiden dayta.”​—Jimmy, agtawen iti 17.

NAPADASMO kadin ti timmaldiap iti papel ti kaklasem kabayatan ti eksamenyo? No wen, saanka nga agmaymaysa. Ni Jenna, nga adda iti maikadua a tukad iti kolehio, napaliiwna nga adu kadagiti kaklasena ti di pulos mabain nga agkopia: “Pagpannakkelda ti pamay-anda nga agkusit,” kunana. “Sabsabalika kadakuada no saanka nga agkusit!”

Iti maysa a surbey idiay E.U., 80 porsiento kadagiti agtutubo a kalalaingan iti klaseda ti nangamin a nagkusitda, ket 95 porsiento kadagitoy a “nasaririt” nga estudiante ti di pulos naduktalan. Kalpasan ti panangsurbeyna iti nasurok a 20,000 nga estudiante iti elementaria ken haiskul, kastoy ti konklusion ti Josephson Institute of Ethics: “No maipapan iti kinamapagtalkan ken kinatakneng, dumakdakes ti kasasaad.” Masdaaw dagiti edukador iti panagsaknap ita ti panagkusit! Uray la a naikuna ti maysa a direktor ti eskuelaan a ni Gary J. Neils: “Manmano dagiti saan nga agkusit.”

Namnamaen ti kaaduan a nagannak a saysayaaten dagiti annakda ti agadal. Ngem makapaladingit ta adu kadagiti agtutubo ti mangikompromiso iti kinamapagpiaranda babaen ti panagkusitda. Ania dagiti baro a pamay-anda nga agkusit? Apay nga agkusit dagiti dadduma nga agtutubo? Apay a rumbeng a liklikam dayta nga aramid?

High-Tech a Panagkusit

Nadumaduma dagiti pamay-an nga us-usaren ita dagiti managkusit. Kinapudnona, awan kaimudinganna ti panagkusit babaen ti panagsakar iti homework wenno panangaramat kadagiti kodigo no idilig kadagiti high-tech a pamay-an ita. Karaman kadagitoy ti panagusar iti pager a pangipatulodan ti sabali a tao nga adda iti sabali a lugar kadagiti sungbat kadagiti saludsod iti eksamen; dagiti calculator a naiprograma a nasaksakbay nga addaan iti “ekstra” nga impormasion; babassit a kamera a nakalemmeng iti kawes tapno daydiay tumultulong nga adda iti sabali a lugar makitana dagiti saludsod; dagiti alikamen a mangyallatiw iti mensahe kadagiti kaklase nga adda iti asideg; ken uray dagiti site iti Internet a naglaon kadagiti nalpasen a term paper maipapan iti gistay uray ania a topiko!

Ikagkagumaan dagiti edukador a pasardengen ti kasta a kumarkaro a panagkusit, ngem saan a nalaka dayta. Agsasabali ngamin ti panangmatmat dagiti estudiante wenno mannursuro no ania ti maibilang a panagkusit. Kas pagarigan, no pagtitinnulongan dagiti grupo dagiti estudiante nga aramiden ti maysa a proyekto, mabalin a narigat a pagdumaen ti napudno a panagtitinnulong ken sinasaur a panagkukumplot. Sa adda dagidiay nalabit bay-anda a dagiti laengen kagrupoda  ti mangaramid iti amin. “Nakasadsadut ti dadduma kadagitoy nga estudiante​—awan a pulos ti ar-aramidenda!” kinuna ni Yuji, nga adda iti kolehio. “Ket agpapadada latta ti grado. Panagkunak, panagkusit met dayta!”

Apay nga Agkusitda?

Ipalgak ti maysa a surbey a ti kurang a panagsagana ti kangrunaan a makagapu nga adu nga estudiante ti agkusit. Adda met dagiti estudiante nga awan maaramidda no di agkusit gapu ta kayatda nga artapan dagiti kaklaseda wenno gapu iti nangato nga ekspektasion dagiti dadakkelda. “Dagiti gradok ti kangrunaan a pakaseknan dagiti dadakkelko,” kuna ni Sam nga agtawen iti 13. “Saludsodandak no kua: ‘Mano ti naalam iti eksamenyo iti math? Mano ti naalam iti Ingles?’ Masuronak iti dayta!”

Dagiti dadduma agkusitda gapu ta kanayon a madagdagda a gumun-od iti nangato a grado. Kastoy ti kuna ti libro a The Private Life of the American Teenager: “Saan a natimbeng ti maysa a sistema no ti nakaro a panangdagdag a gumun-od iti nangato a grado ikkatenna ti ragsak iti panagadal, a mangituggod no dadduma iti panagkusit.” Adu nga estudiante ti umanamong iti dayta. Awan ngamin ti mayat a matnag iti eksamen wenno iti maysa nga asignatura. “Adda dagidiay maamak a di makaruar,” kuna ni Jimmy, maysa nga estudiante iti haiskul. “Uray no ammoda dagiti sungbat, agkusitda latta tapno makasiguradoda.”

Ti kaadu dagiti desidido a mangisakripisio kadagiti pagalagadan ti kinamapagtalkan mabalin a pagparangenna nga awan pagdaksan ti panagkusit. Ket no dadduma, mabalin a kasla makagunggona pay ketdi. “Idi kalman, nasiputak a nagkusit iti eksamen ti maysa kadagiti kaklasek,” kuna ni Greg nga agtawen iti 17. “Naalamin ita nga aldaw ti resulta ti eksamenmi, ket nangatngato ti naalana ngem siak.” Adu dagiti maimpluensiaan nga agkusit gapu ta gagangay nga ar-aramiden dayta dagiti kaklaseda. “Ipagarup dagiti dadduma nga estudiante a no ar-aramiden dayta dagiti dadduma, aramidenda met,” kuna ni Yuji. Ngem masapul aya a kasta?

Makaadikto ti Panagkusit

Idiligmo ti panagkusit iti panagtakaw. Maikunam kadi a saan a dakes ti agtakaw gapu ta adu ti mangar-aramid iti dayta? ‘Siempre dakes dayta,’ nalabit kunam​—nangruna no kuartam ti tinakawda! No agkusitka, al-alem ti dayaw a saanmo a pakaikarian​—a nalabit gundawayam pay ketdi dagidiay mapagtalkan. (Efeso 4:28) Kuna ni Tommy, a katurturposna iti haiskul: “Saan a nasayaat no ibagam nga ammom ti maysa a banag uray saanmo met nga ammo. Agul-ulbodka.” Nalawag nga ipakita ti Colosas 3:9 ti panangmatmat ti Biblia iti daytoy: “Dikay pagulbodan ti maysa ken maysa.”

No naruamkan nga agkusit, narigaten nga isardeng dayta. “Masursuro dagiti managkusit a saanen a kasapulan nga agadalda tapno makaruar,” kuna ni Jenna, “isu nga agpannurayda laengen iti panagkusit. Ket no awanen ti pangnamnamaanda, saandan a makapagtakder iti bukodda a saka.”

Pudno unay ti prinsipio a nailanad iti Galacia 6:7: “Aniaman nga imulmula ti maysa a tao, daytoyto met ti apitenna.” No agkusitka idiay eskuelaan, mabalin a sidirennaka ti konsiensiam, saanen nga agtalek kenka dagiti gagayyemmo, ken saanka a makasursuro agsipud ta saanmo a sursuroten ti umiso a proseso ti panagsursuro. Kas iti kanser a mabalin nga ipatay ti maysa a tao, mabalin nga agramaram ti kasta nga ugali a panangallilaw ket apektaranna ti dadduma pay a benneg ti biag ken madadaelna ti napateg a relasionmo kadagiti sabsabali. Kangrunaan iti amin, apektaranna ti relasionmo iti Dios ta kagurana ti panangallilaw.​—Proverbio 11:1.

Dagidiay agpannuray iti panagkusit al-allilawenda laeng ti bagbagida. (Proverbio 12:19) Gapu iti ar-aramidenda, maipadada kadagiti rinuker nga agtuturay iti nagkauna a siudad ti Jerusalem: “Inaramidmi a kamangmi ti ulbod ket iti kinaulbod naglemmengkami.” (Isaias 28:15) Ngem iti kinapudnona, ti managkusit dina mailimed iti Dios dagiti aramidna.​—Hebreo 4:13.

 Dika Agkusit!

Adu nga agtutubo ti nalaing nga agpanunot iti pamuspusan nga agkusit. Imbes nga agkusitda, nasaysayaat no ipakatda laengen koma ti amin a kabaelanda nga agadal. Kas kuna ti 18 ti tawenna a ni Abby, “mabalin a nangato ti gradoda no lalaingenda ti agadal a kas iti kinalaingda nga agkusit.”

Pudno, mabalin a masulisogka nga agkusit. Ngem masapul a liklikam dayta a dakes nga aramid! (Proverbio 2:10-15) Kasanom a maliklikan? Umuna, laglagipem no apay nga ages-eskuelaka​—tapno makasursuro. Agpayso, mabalin a kasla bassit laeng ti maganabmo iti pannakasursurom iti adu a banag a nalabit saanmonto met la a mausar. Ngem no labsam daytoy a proseso babaen ti panagkusit, malimitaran ti abilidadmo nga agsursuro iti nadumaduma a banag ken mangipakat iti ammom iti praktikal a pamay-an. Pulos a dimo magun-od ti napaypayso a pannakaawat no dimo pagreggetan. Kuna ti Biblia: “Gatangem ti mismo a kinapudno ket saanmo nga ilako dayta​—ti sirib ken disiplina ken pannakaawat.” (Proverbio 23:23) Wen, masapul nga ipasnekmo ti agadal ken agsagana. “Nasken nga igaedmo ti agadal,” imbalakad ni Jimmy. “Adda kompiansam no ammom dagiti sungbat.”

Pudno, no dadduma mabalin a saanmo nga ammo amin a sungbat, ket mabalin nga agresulta dayta iti nababa a grado. Ngem no saanmo a salungasingen dagiti prinsipiom, mabalin a makitam no ania ti masapul nga aramidem tapno rumang-ayka.​—Proverbio 21:5.

Maysa kadagiti Saksi ni Jehova ni Yuji, a nadakamat itay. Inlawlawagna no ania ti ar-aramidenna no piliten dagiti dadduma a kaklasena a tulonganna ida nga agkusit. “Umuna iti amin​—ibagak laeng kadakuada a maysaak a Saksi,” kunana. “Dakkel ti naitulong dayta kaniak agsipud ta ammoda a mapagtalkan dagiti Saksi ni Jehova. No adda agpaisuro kaniak iti sungbat kabayatan ti eksamen, pagkedkedak. Kalpasanna, ilawlawagko no apay a nagkedkedak.”

Umanamong ni Yuji iti kinuna ni apostol Pablo kadagiti Hebreo: “Kayatmi ti agbiag a mapagtalkan iti amin a bambanag.” (Hebreo 13:18) Talaga nga adda pateg dagiti nangato a gradom no salimetmetam dagiti natan-ok a pagalagadan ti kinamapagtalkan ken saanka nga agkompromiso babaen ti panagkusit. Iti panaggapum iti eskuelaan, mayawidmo ti maysa kadagiti kasasayaatan a sagut a maitedmo kadagiti dadakkelmo​—ti pammaneknek ti kinapudnom kas Kristiano. (3 Juan 4) Maysa pay, masalimetmetam ti nadalus a konsiensia ken mangyeg kenka iti rag-o no ammom a parparagsakem ti puso ni Jehova a Dios.​—Proverbio 27:11.

Gapuna, uray pay no gagangay ti panagkusit, liklikam dayta! Iti kasta, mataginayonmo ti nasayaat a relasion kadagiti sabsabali, ken kangrunaan iti amin, iti Dios ti kinapudno, ni Jehova.​—Salmo 11:7; 31:5.

[Blurb iti panid 14]

Ti managkusit masansan a dina mabigbig nga iti kinapudnona, isu ket agtaktakaw

[Blurb iti panid 14]

Ti panagkusit masansan a mangituggod iti nakarkaro a panangallilaw

[Blurb iti panid 15]

Ti managkusit dina mailimed iti Dios dagiti aramidna

[Ladawan iti panid 15]

Adda kompiansam no agadalka a naimbag sakbay ti eksamen