Dagiti Saniata iti Aplaya

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY NICARAGUA

NAKARIKNAKA kadin iti napalaus a ragsak iti pannakakitam iti makaay-ayo a shell a sumilsilap iti kadaratan? No wen, saan la a sika ti nakarikna iti kasta. Ipatpateg dagiti tattao iti amin nga edad dagiti shell gapu iti nadumaduma a kita ken naisangsangayan a pintasda.

Masarakan dagiti shell iti gistay amin nga aplaya ditoy daga. Ngem saan la a basta nakaay-ayat nga iggaman ken kitaen dagiti shell. Tunggal shell ket dati a balay ti nalukneng ti bagina a parsua a nangaramid iti dayta​—maysa a moluska. Sigun iti kalkalainganna a pattapatta, adda nasurok a 50,000 a kita dagiti moluska itatta!

Masarakan amin iti Kosta ti Pacifico iti Nicaragua dagiti shell a nadakamat iti daytoy nga artikulo. Adu kadagitoy ti napidutko iti tallo a kilometro ti kaatiddogna nga aplaya a maawagan Poneloya ken Las Peñitas. Dagiti dadduma ket inted kaniak dagiti mangngalap sadiay. Kayatko nga iyam-ammo kenka ti dadduma kadagitoy a shell, agraman dagiti parsua iti baybay a nangaramid kadagita.

Dagiti Dadakkel a Gastropod

Kaaduan a shell ket aramid dagiti moluska a maibilang iti dua a kangrunaan a klase: Gastropoda (gastropod) ken Bivalvia (bivalve). Kaaduanna, addaan kadagiti gamat ken mata ti ulo dagiti gastropod, a pakairamanan ti amin a kita ti susó. Addaan dagitoy a moluska iti nalasag a saka a pagkarayam ken paguyasda.

Kasano ti panaganges ken pannangan ti gastropod? Adu dagiti moluska nga addaan iti siphon, kasla tubo a paset ti uloda nga usarenda a pagangsan. Aramatenda met ti siphon a pangagsep iti danum babaen ti asangda. Addaan dagiti dadduma a gastropod iti proboscis, maysa pay a kasla tubo a paset ti bagida a mausar iti pannangan. Adu a gastropod ti addaan met iti radula​—natangken a paset ti bagida nga addaan iti babassit ken natitibker a ngipen. Dayta ti usaren ti moluska a pagkinnit iti taraonna. Addaan amin a gastropod iti nervous, circulatory, ken digestive system, ken mabagbagi.

Kasanom nga ammo no gastropod ti nangaramid  iti shell? No inaramid ti gastropod, maysa dayta a univalve, maysa a sibubukel a shell a nagkawikaw ti diseniona. Aramid ti gastropod dagiti shell a murex, tun, cowrie, cone, ken turritella. Amirisenta a naimbag ti dadduma kadagitoy a “saniata.”

Napartak a Panagdakkel​—Pananglussok Tapno Maaddaan iti Taraon

Narikut ti pannakasukog dagiti shell a murex a masarakan iti nadumaduma a paset ti lubong. Nakasarakak iti dua a klase, ti napintas a dumerosas ken kolor kape a royal murex ken ti makaay-ayo met a root murex. Kasano a naaramid dagiti tiradda? Mangaramid dagiti moluska kadagiti tirad, a maawagan iti varix, kabayatan ti nabannayat a panagdakkel ti shell. Kabayatan ti panagdakkelna, adda banag a makitam iti nagbabaetan dagiti tirad. Kastoy ti panangilawlawag ti libro a Shells​—Treasures of the Sea: “Adu unay nga enerhia ti mausar iti pannakanayon ti shell, isu nga adu dagiti gastropod a mangpabannayat iti metabolismoda ken saan nga aktibo tapno ad-adu nga enerhia ti mausar iti napartak a panagdakkel ti shell. Tapno saan nga isturbuen dagiti kabusorna, ikali no kua ti moluska ti bagina wenno aglemmeng iti sabali a pamay-an. . . . Agpaut iti sumagmamano nga aldaw wenno lawas ti napartak a panagdakkel, depende iti kita dagiti moluska.”

Nakaskasdaaw a kabusor ti murex a mismo. Iti panagpidutko kadagiti shell, no dadduma masdaawak no apay nga addaanda iti bassit a nagtimbukel unay nga abut. Naammuak idi agangay a maysa ti murex kadagiti sumagmamano a moluska a makabael a mangaramid iti bassit nga abut iti balay ti biktimana babaen ti panangusarna kadagiti ngipen nga adda iti radula. Kalpasanna, iserrek ti murex ti proboscis-na iti dayta nga abut ket imasenna a kanen ti taraonna!

Nasdaawak a nakaammo a saan a direkta a nadakamat ti murex iti Biblia. Adda dua a kita a gagangay iti Baybay Mediteraneo, ti Murex trunculus ken Murex brandaris, a pagtaudan ti nangina a tina a purpura a pagkolor iti lupot idi tiempo ti Biblia. (Ester 8:15; Lucas 16:19) Adda glandula ti murex a mangpataud iti dumuyaw a likido nga agbalin a natayengteng a lila no maanginan ken maibilag. Mapattapatta nga ag-12,000 a murex ti kasapulan tapno makapataud iti maysa ket kagudua a gramo a tina gapu ta bassit laeng a likido ti iparparuar ti tunggal murex. Di pakasdaawan a dagiti laeng babaknang ti makagatang iti purpura ti Tiro, kas awag idi iti dayta a tina! *

Dagiti Nakaisem a Shell

Addaanak met iti maysa a kita ti shell a tun, ti grinning tun. Masarakan iti intero a lubong dagiti tun gapu ta tumpaw pay laeng iti danum dagiti babassit a tun iti sumagmamano nga aldaw wenno bulan pay ketdi sakbay a lumnedda iti baybay tapno agpadakkel. Nalakam la a madlaw ti napintas, akaba a pannakaparagpag  iti likmut ti shell agraman ti naisangsangayan a paset ti grinning tun​—ti napuskol a sungaban a nataraigidan kadagiti ngipen. Daytoy a sungaban ti nalabit mangsalaknib iti naraman a susó nga aggigian iti shell tapno saan a kanen dagiti mabisin a rasá.

Adda met dagiti koleksionko nga agkakapintas a shell​—ubing pay ken nataengan​—ti crown conch. Maaw-awagan a kasta gapu iti “koronana.” Addaanak met iti ubing pay a triton nga agingga iti 15 sentimetro ti kaatiddogna, agraman ti Pleuroploca princeps, a maipatpateg unay gapu iti naidumduma a kolor kahel a marisna. Manmano a maidaknir dagiti kasta a dadakkel a shell nga aggapu iti tukok ti baybay. Dagitoy nga agkakapintas a shell ket karaman kadagiti inted kaniak dagiti gagayyemko a mangngalap. Naalada dagitoy iti iketda wenno kadagiti pagtiliwda kadagiti padaw. Innalada ti bagas tapno agserbi a taraonda sa siaayat nga intedda kaniak dagiti napipintas a shell.

Basbassit Ngem Makaawis

Kadagiti aldaw a panagugot ti baybay, agkaiwara dagiti shell iti kadaratan. Naruay dagiti makapainteres a babbabassit a shell dagiti gastropod iti aplaya a mismo. Karaman kadagitoy ti adu a makaawis a klase ti shell​—dagiti shell a cowrie, cone, olive, auger, sundial, moon, ken turritella. Yantangay nagadu dagiti klase ti shell ditoy lubong, dagiti shell a maibilang iti maysa laeng a pamilia ti ur-urnongen dagiti dadduma. Kas pagarigan, adda nasurok a 500 a klase dagiti shell a cone!

Makaawis unay ti nagkawikaw a disenio dagiti shell ti gastropod. Nagpintas nga ehemplo ti kasta a disenio dagiti  shell a sundial ken auger. Bayat a dumakdakkelda, adda masnup a disenio a sursuroten dagiti shell ti gastropod. Gapuna, bayat a dumakdakkelda, saan nga agbaliw ti dati a pormada. Mabukel ti moluska daytoy a nagkawikaw a sukog babaen ti agtultuloy a panangnayonna iti shell iti igidna, nga agrikus a kas man la adda axis-na. Agbalin ti shell a natibker ken solido a balay ti moluska​—adut’ pakausaranna ken napintas!

Dagiti Kappo, Scallop, ken Dadduma pay a Bivalve

Ti ngay sabali a klase dagiti moluska a nadakamat nga immun-una, ti Bivalvia? Naruay met dagiti shell-da kadagiti aplaya ti Nicaragua. Ti shell a bivalve ket buklen ti dua nga agpada ti kadakkelda a shell a maawagan iti valve, nga agkinnalub ken mangsalaknib iti moluska nga adda iti unegna. Nalatak a bivalve ti kappo. Awan ti ulo dagiti bivalve a moluska, ngem addaanda iti maaw-awagan chemoreceptor nga usarenda a pagraman wenno pagangot no addada iti danum. Kaaduanna, mangan dagiti bivalve babaen ti panangsagatda kadagiti organiko a material iti baybay. Addaan dagiti dadduma iti akikid ken nalasag a saka a paglangoyda. Ti scallop, a maysa met a bivalve, ket makalangoy babaen ti napigsa a panangikaemna kadagiti valve-na. Mangpataud daytoy iti puersa ti danum a mangiduron iti scallop nga agpalikud. Tapno makaabante, mangipugso iti danum iti likudanna. Ngem kasano nga ammo ti scallop no adda peggad? Addaan dayta iti adu a babassit ngem sensitibo nga asul a mata a naisaad iti dua nga intar iti aglikmut ti bagina. Mailasin dagitoy ti aglabas nga anniniwan ti kabusor.

Ti nakar, wenno mother-of-pearl, ti nalabit kapatgan a produkto dagiti bivalve. Dagiti shell ket buklen kangrunaanna ti nagbalin a kristal a calcium carbonate​—nga adda met kadagiti mineral nga asin ti baybay. Nupay kasta, ti raniag ken pintas ti nakar ket aggapu iti maysa a klase ti calcium carbonate a maawagan iti aragonite. Iti uneg dagiti shell-da, dagiti dadduma a moluska mangisaadda kadagiti nakaing-ingpis a kristal nga aragonite iti disenio nga umasping iti nagririnnutap a baldosa nga atep. Iyanninaw dagitoy a kristal ti lawag, a mangpataud iti makaay-ayo unay ken nagduduma a maris dagiti shell. Kinapudnona, dagiti dadduma a kappo usarenda ti nakar a mangkalupkop iti banag a mangrurod kadagita, kas iti darat a nakastrek iti shell. Manaynayonan ti nakar a nangkalupkop iti darat a nalabit agbalin a nasudi ken napateg a perlas.

Ti Naisangsangayan a Paset ti Moluska

Inyud-udik ti ibilang dagiti adu a naisangsangayan a paset ti moluska​—ti mantle, nga adda kadagiti amin a moluska. Daytoy ti kangrunaan a paset iti makinngato a rabaw ti moluska a mangpatpataud iti baro a shell. Kastoy ti kuna ti Shells​—Treasures of the Sea: “Agsepen ti moluska ti narunaw a [calcium carbonate] a lumasat iti darana ken iruarna dayta babaen kadagiti kasla tubo nga abut iti mantle, . . . iti murdong ti dumakdakkel a shell.” Mangiruar met ti moluska iti protina a mamagbalin iti calcium a kristal iti danum.

Malaksid iti dayta, babaen kadagiti selula iti mantle a mangpataud kadagiti kolor, maaddaan dagitoy a saniata iti nadumaduma ken nakaay-ayat a kolor ken disenio bayat a dumakdakkelda. Dagiti malacologist​—sientista a mangad-adal kadagiti moluska​—pagsidsiddaawanda ti usar dagiti kolor ken disenio dagiti shell. Agparang nga awan ti pakainaigan ti kolor ken disenio iti abilidad dagiti moluska a mangilasin iti maysa ken maysa. Ket dagita a banag saanda a kanayon nga iyadaptar ti langa ti moluska iti aglawlawna. Ngem talaga a makakayaw ti nagduduma a kolor, disenio, ken sukog dagiti shell ti moluska!

Isu nga inton maminsan nga agpagnapagnaka iti igid ti baybay ket makapidutka iti nasileng a shell, adda nasken a laglagipem. Gagangay man a kappo wenno napintas a nagkawikaw a gastropod, adda iti imam ti maysa a saniata​—ti dati a balay ti maysa a nalukneng ti bagina a bassit a parsua a maawagan iti moluska.

[Footnote]

[Blurb iti panid 26]

Maysa laeng ti shell dagiti gastropod, idinto ta dua a nagkinnalub a shell ti mangbukel kadagiti bivalve

[Ladawan iti panid 25]

ROOT MUREX

[Ladawan iti panid 25]

ROYAL MUREX

[Ladawan iti panid 25]

GRINNING TUN

[Ladawan iti panid 26]

COWRIE

[Ladawan iti panid 26]

CONE SHELL

[Ladawan iti panid 26]

OLIVE SHELL

[Ladawan iti panid 26]

AUGER SHELL

[Ladawan iti panid 26]

CROWN CONCH

[Ladawan iti panid 26]

TRITON

[Ladawan iti panid 26]

PEARL OYSTER

[Ladawan iti panid 26]

PLEUROPLOCA PRINCEPS

[Ladawan iti panid 26]

MOON SHELL

[Ladawan iti panid 26]

TURRITELLA

[Ladawan iti panid 26]

SUNDIAL SHELL

[Ladawan iti panid 27]

VENUS CLAM

[Ladawan iti panid 27]

SCALLOP