Panaglayag Babaen Dagiti Runo a Barko!

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BOLIVIA

PANUNOTEM nga aglaylayagka iti baybay iti rinibu a milia. Ngem saan a maysa a nalagda a pangpasahero a barko a naaramid a kombiniente a kas iti moderno a hotel ti nagluganam, no di ket kasla narasi a barko a naaramid kadagiti nareppet a runo! Pudno, mabalin nga agdagsen ti barko iti 50 tonelada, ngem kasano katalged dayta no aglayag iti taaw ti Baybay Pasipiko a nagdadakkel ti allon?

Kasla nakaskasdaaw, ngem adun ti kasta a panaglayag. Adu ti napaay, ngem adda maysa a napaneknekanda​—nakatibtibker dagitoy a barko uray naaramidda laeng kadagiti runo. Kayatmo kadi a maammuan no kasano ti pannakaaramid dagitoy a barko? No wen, kaduaandakami bayat a bisitaenmi ti agdindinamag iti sangalubongan a pagaramidan iti barko.

Panagbisita iti Lake Titicaca

Daliasatenmi ti nangato a kabambantayan ti Andes iti Makin-abagatan nga America agingga iti Lake Titicaca. Iti kangato a 3,810 a metro, ti Titicaca ti kangatuan a dan-aw iti lubong a mabalin a pagdaliasatan ti barko. Bayat ti panagdaliasatmi iti igid ti dan-aw, makitami ti adobe, garami ti atepna a balbalay dagiti katutubo nga Aymara, a dadduma kadagitoy ket eksperto nga agaramid kadagiti runo a barko. Idi makagtengkami kadagiti balbalay, kinablaawannakami ti dua a babbai, nga agab-abel iti napintas, nadagsen a dutdotan a lupot a maus-usar iti nalam-ek nga Altiplano. Insardeng dagiti babbai ti trabahoda ken inyam-ammodakami kadagiti assawada.

Kalpasan ti sibabara a panangabrasada kadakami, inawisdakami a bumallasiw iti dan-aw babaen ti bangka a de motor. Bayat ti panaglayagmi, nadlawmi ti lugar nga adu ti totora. Dua a metro ti katayag dagitoy a runo, napuspuskol la bassit ngem lapis, nalap-it ken, sigun iti mangiturturong kadakami, narigat a sumagepsep ti danum. Dagitoy amin a kalidad ti namagbalin iti totora a nasayaat a pagaramid kadagiti runo a barko. Dayta ti makagapu a ti Lake Titicaca ket lugar a kaykayat a papanan dagiti agtarigagay nga agaramid iti kasta a barko.

“Sumagmamano kadagiti barkomi ket nakapaglayagen iti rinibu a kilometro iti taaw,” kuna dagiti Aymara a nangsangaili kadakami buyogen ti makaay-ayo nga isem bayat nga impakitada dagiti modelo ken retrato ti aramidda. Kasanoda nga ipan iti baybay dagiti barko? No saan unay a dakkel ti barko, iluganda dayta iti trak sada ipan iti Pacific Coast. No dakkel unay, ipanda dagiti materialesda iti igid ti baybay ket aramidenda ti barko sadiay. Gapu iti kinasigoda, dagiti Aymara a karpintero ti barko naawisda uray idiay Morocco, Iraq, ken Easter Island tapno agaramid kadagiti barko, a sadiay adda dagiti agtubo a runo.

Naammuanmi a naaramid iti adu a tonelada a runo ti maysa a barko, nangruna no adayo ti daliasatenna. Apay? Agsipud ta in-inut a sumagepsep ti danum kadagiti runo. Isu a no ad-adayo ti daliasaten, ad-adu a runo ti kasapulan ken dakdakkel ti pagbalinan ti barko. Kas pagarigan, ti barko nga agdagsen iti agarup pito a tonelada ket mabalin a tumpaw iti agarup dua a tawen. “Ngem,” inyimtuodmi, “kasano a dagiti barko a naaramid laeng kadagiti nagango a runo malasatanda ti agtultuloy a kinadawel ti baybay?”

 Ti Nakaskasdaaw Kadagiti Runo, Tali, ken Kawayan

Ti kinalagda dagiti runo a barko ket saan laeng a gapu iti mismo a kalidad dagiti material no di ket iti nasigo a pannakaaramid dagitoy​—maysa a paglaingan manipud iti kinapkaputotan. Ti mangiturturong kadakami, a nakasuot iti poncho ken de lana a kallugong nga addaan iti pangabbong kadagiti lapayag tapno saan a malam-ekan, imbuksilanna kadakami ti dadduma kadagitoy a nagkauna a paglaingan.

Inlawlawagna a ti umuna nga aramiden ti agibangbangon ket mangreppet kadagiti binettek a runo a kas iti kaatiddog ti proyekto a barko. (Kitaenyo ti umuna ken maika-2 a retrato.) Sumaganad, mangreppetda iti adu a binettek tapno mangaramidda iti dua a dadakkel a pug-ong a maysa wenno ad-adu pay a metro ti diametroda. Kalpasanna, pormaenda a naimbag dagitoy dua a pug-ong kas kasko tapno makaandur iti taaw.

Kasta met, mangikabilda iti maikatlo, basbassit a pug-ong iti nagbaetan ken iti baba dagiti dua a dakdakkel a pug-ong. Kalpasanna, sinaggaysa a maigalut dagiti dakdakkel a pug-ong iti daytoy maikatlo a pug-ong babaen ti atiddog a tali a maibedbed iti aglikmut dagiti dua a nagduma ti kadakkelna a pug-ong agingga iti intero a kaatiddog ti barko. (Kitaenyo ti maika-3 a retrato.) Sangapulo ket dua ti kaadu dagiti tao a mangpairut iti tali, iti kasta masensen dagiti runo iti dua a nairut, natibker a kasko a napagkaykaysa. (Kitaenyo ti maika-4 a retrato.) Kinapudnona, nakair-irut ti tali ta dimo pay maiseksek ti ramay iti nagbaetan dagiti runo​—panangdisenio tapno ad-adda a saan a maslep ti danum.

No maaramiden ti kasko (kitaenyo ti maika-5 a retrato), mangikabil dagiti lallaki kadagiti pannakadatar a tabla, gaud, doble a palo (tunggal maysa ket kas iti baliktad a V nga agakkang iti dua a kasko), kadagiti boom sail, ken kaaduanna kadagiti gunwale wenno lebleb a naaramid met kadagiti runo. Kamaudiananna, mangbangonda iti makinngato nga istraktura a naaramid iti kawayan ken bulbulong ti palma a manglinong kadagiti aglaylayag. (Kitaenyo ti maika-6 a retrato.) Naisangsangayan agsipud ta ti naaramid a barko ket awanan iti aniaman a metal!

No aglayag ti barko, bumsog dagiti nabedbedanen a runo, nga ad-adda a mangpatibker iti kasko. Imbes a narasi, natibkerto ngarud dayta a barko. Mamataud dayta kadatayo iti napateg a saludsod, Ania ti ikagkagumaan a paneknekan dagiti tattao a mangus-usaren iti kastoy a kadaanan a barko iti naunday a panaglayag iti taaw?

Panangadal Kadagiti Misterio ti Panagakar

Dagiti runo a barko ti Lake Titicaca ket kapadpada unay dagiti nagkauna a barko ti Egipto, a nailadawan kas likkaong ti itsurana a barko a naaramid iti runo. Dadduma kadagiti nagkauna ti agparang pay ketdi a nagtibker a mabalin nga aglayag iti naglawaan a baybay. Naiparna kadi dagitoy a panagpada, wenno agaammo dagiti nagkauna a tattao kadagitoy dua a disso? Nupay narigat a matunton no kaano ti damo a panagparang idiay Abagatan nga America dagiti runo a barko, ipakita dagiti ebidensia nga addan dagitoy sakbay ti isasangbay dagiti manangparmek nga Español.

Di pagsiddaawan, dagiti teoria a mainaig iti panagakar ti nangrubrob iti debate maipapan iti koneksion dagiti kultura ti Abagatan nga America, Mediteraneo, ken Polynesia​—nangruna gapu ta agaadayoda. “Adda regular a negosio iti nagbaetan ti Peru ken Panama,” kinunana ti maysa a moderno a managsukisok. “Isu nga apay koma nga awan iti nagbaetan ti Abagatan nga America ken Polynesia?”

Bassit ti simmuporta kadagiti teoria ti Norwego a managsukisok a ni Thor Heyerdahl. Idemostra dagiti moderno a marino a naglayag iti adayo dagiti nagkauna a tattao babaen dagiti runo a barko, kas pinaneknekan ni Heyerdahl babaen ti Ra II​—maysa a runo a barko a naaramid idiay Aymara. Kaskasdi lohikal a kunaen a dipay nasungbatan ti saludsod a, Naglayagda kadi iti adayo? Iti masanguanan, mabalin a maammuantayo ti ad-adu pay maipapan iti daytoy makapainteres a misterio. Malawlawagantayo man wenno saan, dagiti nanumo a runo a barko ipakitana a talaga a mabalin a maaramid ti natibker a barko uray babaen laeng kadagiti kasimplean a material.

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Nainayon dagiti lebleb ken pannakadatar a tabla

Nagsapalan ti kasko

Sakbay ti panangpairut

Kalpasan ti panangpairut

[Credit Line]

Nagtaudan dagiti ladawan: Dominique Görlitz, www.abora2.com

 [Dagiti Ladawan iti panid 23]

PANAGARAMID ITI RUNO A BARKO

[Credit Lines]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA

Dagiti addang 1, 2, 5, ken 6: Tetsuo Mizutani (UNESCO); Maika-4 nga addang: Christian Maury/GAMMA

[Picture Credit Line iti panid 21]

Makinngato: Tetsuo Mizutani (UNESCO)

[Picture Credit Line iti panid 22]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA