Panangmatmat iti Lubong

Mangipaay Dagiti “Telepono nga Ina” iti Nasaysayaat a Taraon

Idiay Madrid, España, adda baro a solusion a nasarakan dagidiay agsolsolo nga agkabannuag nga agtarigagay iti naimas a taraon ngem awan tiempoda wenno awan essemda nga agluto. Babaen iti Internet, mangtangdanda iti “telepono nga ina,” kuna ti El País a periodiko ti España. Babaen iti taksi, mamindua iti makalawas nga agipatulod ti inamponda nga ina kadagiti linutona a makapasalun-at a taraon nga agpaut iti sumagmamano nga aldaw. Adda ikan, pasta, natnateng, bukbukel, karne, prutas, ken dairy product. Kanayon a teleponuan ti “telepono nga ina” ti kada baro nga inamponna nga “anak” tapno ammuenna ti nagyan ti refrigeratorna, no ania ti kayatna, ken dagiti kasapulanna. Iti inaldaw, mabalin ti agpaitulod kadagiti taraon iti opisina para iti uppat wenno ad-adu pay a tao, ken adda met taraon para iti ngudo ti lawas.

 Usok a Para Kadagiti Pilat

Nasdaaw dagiti inheniero nga agtartrabaho iti Vancouver Island Highway ti Canada idi natakuatanda a natupar ti haywey ti sabali pay a napateg a pagnaan​—ti “dalan dagiti pilat.” Sigun iti magasin a Beautiful British Columbia, “ginasut a ribu a pilat iti lumaud, a maysa a pulgada ti kadakkelda” ti nakita a bumalballasiw iti di pay nalpas a haywey bayat a pumanawda iti kadandanuman a nagitloganda tapno mapanda iti nangatngato a pagyananda. “Nagproblema dagiti inheniero iti dayta a proyekto” gapu iti posible a peggad a patauden ti haywey kadagita a pilat. Kasanoda a marisut ti problema? Kinuna ti environmental coordinator ti proyekto a ni Craig Barlow a nangaramid dagiti inheniero kadagiti “alad a mangitunda kadagiti umakar a pilat tapno lumasatda kadagiti naisangsangayan nga usok nga inaramidda iti sirok ti haywey.” Kuna ti magasin a dagiti pilat iti lumaud ket “nalaka a maapektaran kadagiti polusion iti danum, pannakapukaw ti pagnanaedanda, ken panagbalbaliw ti klima.”

Ginundawayan Dagiti Manangallilaw ti 9/11

Awan pay maysa nga aldaw kalpasan ti iraraut dagiti terorista idi Setiembre 11, 2001, rinugian dagiti mannanakaw ken manangallilaw a gundawayan ti panagladingit ken kinamanagparabur dagiti tattao. Dadduma ti nagpammarang a tumulong nga agispal ngem nagtakawda met. Natakaw pay iti maysa a rabii ti tallo a tonelada a makina a pagbunag iti daga. Nagadu dagiti manangallilaw. Adda dadduma a tattao a nagilako kadagiti peke a proteksion kontra iti bioterorismo ken anthrax. Nagilako ti dadduma iti peke a daga ti Ground Zero kas pakalaglagipan. Adu ti nagidatag kadagiti peke a life insurance ken nagpammarang nga agpabayad kadagiti nadadael a sanikua. Adda agassawa a nangpadas nga agur-or iti kuarta, a kunada a nadadael ti pagtaenganda gapu iti dayta a didigra, nupay iti kinapudnona, innem a kilometro ti kaadayona. Adu ti nabayadan gapu kadagiti kabagian a pinagparangda a natay idinto ta sibibiag pay wenno awan met. Addada nagilako kadagiti bandera ken tsapa, a nangibaga a ti ganansia ket mapan kadagiti ahensia a mangmangted iti tulong, ngem awan a pulos ti intedda kadagita nga ahensia. Adu ti manangallilaw a nagusar kadagiti Web site tapno agur-or iti kuarta a kunada a maited kadagiti biktima. Adda dadduma a nagala iti nailista a nagnagan dagidiay di pay nabirokan sada tineleponuan dagiti kabagianda tapno makaalada iti personal nga impormasion nga idi agangay dagita ti inusarda a nangtakaw iti pakabigbigan dagiti biktima. Agtultuloy ti panagimbestigar kadagita a krimen.

Agraraira ti Tuberculosis

Saan pay a napaksiat ti Tuberculosis (TB), kuna ti periodiko a Clarín ti Buenos Aires. Nangnangruna a pudno daytoy kadagiti pagilian a nakaro ti kinapanglaw. Idiay Argentina “adda 14,000 a baro a kaso iti tinawen,” kuna ti artikulo. “Sigun iti report ti World Health Organization . . . , agtultuloy ti panangpapatay daytoy a sakit iti agarup dua a milion a tattao iti tinawen.” Nupay masansan a nainaig ti TB iti malnutrision ken kinapanglaw, mabalin a maakaran ti asinoman gapu ta nalaka nga agwaras dayta. “Makaakar unay ti tuberculosis, ken apektaranna amin a kagimongan,” kuna ni Dr. Julio González Montaner, maysa kadagiti nangyussuat iti panagusar kadagiti agas a panglaban iti TB. Inlawlawagna a mabalin a maakaran ti maysa a tao iti eroplano, iti mismo a komunidadna, wenno iti pagtartrabahuanna.

Kaunaan a Linteg iti Polusion ti Lawag

Ti Czech Republic ti kaunaan a pagilian nga addaan iti linteg a mangiparit iti polusion ti lawag, kuna ti Berliner Morgenpost. Naipatungpal idi Hunio 1, 2002 ti linteg a Protection of the Atmosphere Act. Sinuportaran unay dayta dagiti astronomo ken kasta met ti sapasap a populasion. Sigun iti dayta a linteg, ti polusion ti lawag saklawenna ti “amin a kita ti raniag ti artipisial a lawag a lumbes kadagiti lugar a nakairantaanna, nangnangruna no naiturong dayta iti tangatang.” Obligado dagiti umili ken organisasion a mangkissay iti sobra a lawag babaen ti panagusar kadagiti alikamen a manglimitar iti panagpangato ti lawag gapu ta ti sobra a lawag lapdanna ti panangpaliiw iti tangatang iti rabii. Uray pay sakbay ti Hunio 1, ti panagusar iti kakasta nga alikamen iti sentro ti Brno ket talaga a nakissayanna ti sobra a lawag. “Naisangsangayan ti simmayaatanna,” kuna ti Czech nga astronomo a ni Jan Hollan.

Dagiti Sangalubongan a Parikut iti Edukasion

Kasano a talaga ti kasayaat ti pannakaedukar dagiti estudiante itatta? Nagsirarak ti Organization for Economic Cooperation and Development maibatay kadagiti eksaminasion ti 265,000 nga estudiante iti haiskul nga agtawen iti 15 kadagiti 32 a pagilian tapno tingitingenda “ti kapasidad dagiti estudiante a dandanin agturpos iti edukasion nga impaalagad ti gobierno no umdasen ti pannakaammo ken laingda a makipulapol a naan-anay iti kagimongan.” Ipalgak ti panagsirarakda nga 6 a porsiento kadagiti estudiante ti di nakaabut iti “kababaan a tukad dagidiay ammoda ti agbasa.” Adda pay 12 porsiento a ti laeng kabaelanda ket “simple a panagbasa a kas ti panangbirok iti simple nga impormasion wenno panangilasin iti kangrunaan a tema ti maysa a topiko.” Iti amin a pagilian, iti promedio, nalalaing dagiti babbai ngem kadagiti lallaki. Kalaingan nga agbasa dagiti estudiante a Pinlandes, idinto ta dagiti Hapones ken Koreano ti kalaingan iti siensia ken matematika. “Iti 20 kadagiti 28 a pagilian, nasurok a maysa iti uppat nga estudiante ti mangibaga a ti eskuelaan ti maysa kadagiti lugar a dida kayat a papanan,” kuna ti panagsirarak.

Di Nagparang a Damdamag

“Ania dagiti pasamak a di imparang ti media kabayatan ti ‘Didigra’ [idi Setiembre 11, 2001]?” inyimtuod ti Pranses a magasin a Médias. Dagitoy ti karaman kadagiti damag a di nagparang iti 12 a periodiko ti nasion ken rehion idiay Francia: maipapan iti pakigubat nga eroplano ti America a tininnagda idiay Iraq, ginggined idiay Taiwan, bagyo a nangpapatay iti lima a tao idiay Japan, ken narelihiosuan a kinaranggas a nangpapatay iti di kumurang a 165 a tattao idiay Nigeria. Ti dadduma pay a damag a liningdan ti didigra ti World Trade Center ket maysa nga eskandalo iti isports ken pannakatay ti barito nga agtawen iti 14 gapu iti panangbagsol ti balasitang nga agtawen iti 15. Ti kakaisuna a periodiko ti Francia a di nangbalbaliw iti naiplano a damdamagna ket maysa a periodiko iti isports. Ngem sigun iti Médias, napasamak daytoy gapu ta naladaw a simmangpet ti ladawan a mangipakita iti nadayaw a panagulimek dagiti umaayam iti soccer sakbay a mangrugi ti ay-ayam.

Ti 40-Tawen a Patawid ti Panagsigarilio

Idi 1962, impablaak ti England’s Royal College of Physicians ti Smoking and Health, “ti kaunaan a nabatad a ballaag manipud iti opisial nga asosasion idiay Britania maipapan kadagiti peggad ti panagtabako,” kuna ti The Independent ti London. Iti daydi a tiempo, 70 porsiento kadagiti lallaki ken 43 porsiento kadagiti babbai ti agsigsigarilio. Iti simmaganad nga 40 a tawen, “lima a milion a tattao iti UK ti natay gapu iti panagsigarilio, 12 a daras ti kaaduna no idilig kadagiti napapatay iti Maikadua a Gubat Sangalubongan.” Nupay 29 porsiento laengen kadagiti lallaki ken 25 porsiento kadagiti babbai ti agsigsigarilio ita, “kaskasdi a maitantandudo, maipakpakita a makaay-ayo ken mailaklako [ti sigarilio] kadagiti agtutubo,” kuna ti The Independent. Sigun iti kallabes a report ti Royal College, kumarkaro manen ti panagsigarilio ken isu pay laeng ti kangrunaan a peggad iti salun-at ti publiko. Sigun ken Sir Richard Doll, a nangibatad iti pagnaigan ti panagsigarilio ken kanser ti bara babaen iti baro a panagsirarak idi 1950, kunana a saan a pulos nga agpayso a naladaw unayen a sumardeng ti lakayen wenno nabayagen nga agsigsigarilio. Kunana pay: “Isardengyo koman ti agsigarilio, tagiragsakenyo pay ti agbiag ken paatiddogenyo ti biagyo.”