Ti Agsupadi a Kasasaad ti Kinapribado

“TI KAPANGLAWAN A TAO NGA ADDA ITI UNEG TI KALAPAWNA, MABALINNA A PAGKEDKEDAN TI TURAY TI ARI.”​—WILLIAM PITT, POLITIKO A BRITANO, 1759-1806.

IPASIMUDAAG ti kinuna ni Pitt a tunggal tao rumbeng nga addaan iti kalintegan a maaddaan iti kinapribado, wenno wayawaya manipud iti di autorisado a kumalamikam, ken agbukbukod iti sumagmamano a paset ti biagna tapno di pakibiangan ti siasinoman a dina autorisaran.

Iti nadumaduma a kultura, agduduma ti kaipapanan ti kinapribado. Kas pagarigan, idiay Samoa nga isla iti Pacifico, kaaduanna nga awan a pulos ti diding dagiti balay, ket nalaka laeng a makita iti ruar ti dandani amin nga ar-aramiden ti pamilia. Ngem uray sadiay, maibilang a kinasabrak ti sumrek lattan iti balay a di naawis.

 Nabayagen nga ammo dagiti tattao a kasapulan ti maysa a tao ti kinapribado. Rinibu a tawen sakbay nga imbaga ni William Pitt ti nalatak a sasaona, impamatmat ti Biblia a masapul a raementayo ti kinapribado ti dadduma a tao. Insurat ni Ari Solomon: “Pagbalinem a manmano ti kaadda ti sakam iti balay ti padam a tao, tapno saan a mauma kenka ket pudno unay a guraennaka.” (Proverbio 25:17) Namalakad ni apostol Pablo: ‘Pagbalinenyo a kalat . . . ti panangasikasoyo iti bukodyo nga aramid.’​—1 Tesalonica 4:11.

Nakapatpateg ti kalintegan iti kinapribado ta uray la nga inawagan dayta ti The UNESCO Courier a “kangrunaan a prinsipio a nakaibasaran dagiti kalintegan ti umili.” Umasping iti dayta, kinuna ti mabigbigbig a politiko iti Latin-America: “Kayatna a sawen, amin a kalintegan ti tao ket aspeto ti kalintegan iti kinapribado.”

Nupay kasta, gapu ta agraraira ita ti krimen ken ti sangalubongan a terorismo, kumarkaro ti panagtarigagay dagiti gobierno ken ahensia nga agipatpatungpal ti linteg a masapul a rebbaenda dagiti arigna barikada iti kinapribado tapno masalaknibanda dagiti umilida. Apay? Agsipud ta ti kinapribado ti us-usaren dagiti kriminal a pangabbong iti panagaramidda ti kinadakes. Masapul ngarud nga ikagumaan ti gobierno a timbengen ti rebbengenna a mangsalaknib kadagiti umilina ken ti kalintegan ti indibidual iti kinapribado.

Kinapribado Kontra Seguridad

Dagiti nangkigtot iti lubong a panangraut dagiti terorista idi Setiembre 11, 2001, binalbaliwanda ti panangmatmat ti adu a tattao iti kalintegan ti gobierno a makibiang iti dadduma nga aspeto ti personal a kinapribado. Imbaga ti dati a komisioner dagiti negosio ti gobierno ti E.U. iti BusinessWeek: “Binalbaliwan ti Setiembre 11 dagiti bambanag.” Kinunana: “Dagiti terorista ket agar-agaramid iti krimen iti kagimongan a masalsalakniban ti kinapribadoda. No masapul a biangan ti kinapribado tapno maibutaktakda, kuna ti kaaduan a tattao ‘Sige, agsukimatkayo.’” Impadamag ti magasin: “Sigun iti surbey a naaramid sipud idi Setiembre 11, umanamong ti 86% kadagiti Americano iti nasaksaknap a pannakausar ti sistema a makailasin iti rupa; 81% ti mayat a kanayon a masiputan dagiti transaksion iti panagbanko ken panagusar iti credit card; ken 68% ti umanamong iti pannakausar ti nasional nga ID card.”

Dagiti kard a pakabigbigan nga us-usigen nga usaren ti dadduma a gobierno iti Laud, kabaelanda nga irekord ti lamma dagiti ramay ken ladawan ti retina ti mata ti makinkukua ken maipakaammoda ti aniaman a krimen nga inaramidna ken ti pinansial a rekordna. Babaen ti teknolohia, mabalin nga ikonekta dagiti impormasion iti credit card tapno maipadis kadagiti pagsiput a kamera a makailasin iti rupa. Iti kasta, mabalin a maaresto dagiti kriminal no gimmatangda kadagiti material nga usarenda iti dakes nga ar-aramidda.

Matiliw latta dagiti kriminal uray no dagiti bomba, paltog, wenno kutsilio ket ilemmengda kadagiti kawesda, wenno ilemmengda dagitoy iti likudan dagiti sementado a diding ti pagtaengan. Adda alikamen dagiti ahensia ti seguridad a makaipakita kadagiti ladawan ti aniaman nga inlemmengmo iti kawesmo. Adda dagiti kabbaro a radar a makatulong kadagiti polis a mangilasin kadagiti indibidual nga agkutkuti wenno uray agang-anges pay ketdi iti bangir a kuarto. Ngem ti aya rimmang-ay a kinalaing iti panagsiput ket agtungpal iti basbassit a krimen?

Dagiti Kamera Malapdanda Aya Dagiti Kriminal?

Idi immadu ti krimen idiay Bourke a maysa a naiputputong nga ili ti Australia, nausar ti uppat a closed-circuit television (CCTV, telebision a mabuya laeng ti sumagmamano). Naisangsangayan ta bimmassit ti krimen, ngem saan a mapaspasamak daytoy a balligi iti amin a lugar. Gapu iti panangikagumaan a mapabassit ti krimen idiay Glasgow, Scotland, nausar ti 32 a CCTV a kamera idi 1994. Natakuatan ti panagadal ti Scottish  Office Central Research Unit a bimmassit ti dadduma a krimen idi nausar dagiti kamera. Nupay kasta, kinuna ti report: “Immadu dagiti krimen a mainaig iti sekso, agraman ti prostitusion, nga immadu iti 120, immadu iti 2,185 ti panagkusit; ken immadu iti 464 iti dadduma pay a krimen (agraman panagdroga).”

Uray pay no ti panagsiput mapabassitna ti krimen iti maysa a lugar, mabalin a saan a bumassit ti amin a krimen. Impaganetget ti The Sydney Morning Herald ti maysa a naisangsangayan a pasamak nga aw-awagan dagiti mangad-adal iti krimen ken kadagiti kriminal a “panagakar.” Kinuna ti diario: “No ammo dagiti kriminal a mabalin a mailasinda babaen iti kamera wenno matiliw dagiti polis nga agpatpatrolia, agaramidda ti krimen iti sabali a lugar.” Nalabit ipalagip dayta kadakayo ti nabayagen nga imbaga ti Biblia: “Ti mangyugali iti nakadakdakes a bambanag guraenna ti lawag ket saan nga umay iti lawag, tapno saan a matubngar dagiti aramidna.”​—Juan 3:20.

 Ti karit a maipaspasango kadagiti agipatpatungpal ti linteg ket uray ti kaadelantaduan a radar wenno X-ray a sistema ti panagsiput dina mailasin no ania ti panagem ti isip ken puso ti tao, ngem adda iti puso ti pudno a pannakidangadang tapno mapabassit ti krimen, gura, ken kinaranggas.

Nupay kasta, adda kita ti panangsiput a nasaksaknap ngem ti aniaman a teknolohia nga inimbento ti tao. Maisalaysay iti sumaganad nga artikulo daytoy a kita ti panangsiput ken ti naimbag nga epektona iti kababalin ti tao.

[Blurb iti panid 6]

“Dagiti terorista ket agar-agaramid iti krimen iti kagimongan a masalsalakniban ti kinapribadoda”

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Kasano Ti Kinapribado Dagiti Medikal A Rekordmo?

Mabalin a pagarupen ti adu a tattao a magarantisaran a mapagtalinaed a pribado dagiti medikal a rekordda​—ti pakakitaan iti pribado a panagpadoktor ken pannakayospitalda. Ngem, kas pammakdaar ti Privacy Rights Clearinghouse, maysa nga organisasion a mangsalsalaknib iti kinapribado, “mabalin a di umiso ti mariknam a kinatalged.” Iti librona a Database Nation​—The Death of Privacy in the 21st Century, kuna ni Simson Garfinkel: “Kadagitoy nga aldaw, ad-adun ti pakausaran dagiti medikal a rekord . . . Dagitoy ti us-usaren dagiti mangyempleo ken kompania ti insurance tapno maikeddeng no siasino ti rumbeng nga alaenda nga empleado ken ikkan iti insurance. Dagitoy ti us-usaren dagiti ospital ken narelihiosuan nga organisasion tapno agkiddawda iti donasion. Uray dagiti aglaklako ket gumatgatang iti nagadu a medikal a rekord tapno makabirokda kadagiti makatulong nga impormasion maipapan kadagiti posible nga aggatang.”

Kinuna pay ni Garfinkel: “Narigat nga ilimed dagiti medikal a rekord gapu ta 50 agingga iti 75 a tattao ti makasapul iti medikal a rekord ti pasiente kabayatan ti gagangay a pannakayospitalna.” Iti dadduma a lugar, mabalin a di ammo dagiti pasiente a mabaybay-anen ti kalinteganda iti kinapribado no pirmaanda dagiti porma a mangidian iti kalinteganda wenno mangipakita iti pammalubosda no mayospitalda. Babaen ti panangpirmam kadagitoy a porma, “palpalubosam ti ospital a mabalinnanto nga ited dagiti medikal nga impormasion maipapan kenka kadagiti kompania ti seguro, ahensia ti gobierno ken dadduma pay,” kuna ti Privacy Rights Clearinghouse.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

Kinapribado Kontra Dagiti Nakomersialan A Pagimbagan

Dagiti tattao nga agus-usar iti Internet ti nangnangruna a mabiktima iti di autorisado a panagsiput. Kuna ti Privacy Rights Clearinghouse: “Dandani awan ti aktibidad wenno serbisio iti Internet a manggarantisar iti naan-anay a kalintegan iti kinapribado. . . . Mabalin a magun-odan dagiti agus-usar iti Internet dagiti impormasion wenno dokumento manipud kadagiti site . . . , wenno mabalin a ‘kitaenda’ laeng dagitoy nga awan ti aniaman nga aramidenda. Namnamaen ti adu nga agus-usar iti Internet nga awan ti siasinoman a makaammo iti kasta nga inaramidda. Ngem saan nga agpayso. Mabalin a mairekord itan ti adu nga ar-aramid iti Internet, agraman dagiti ahensia ti damdamag wenno dokumento a linukatan ti agus-usar iti Internet ken ti web site a linukatanna. . . . Dagiti impormasion maipapan iti ‘pananglukat’ ti agus-usar kadagiti site iti Internet . . . ket mabalin a napateg a panguartaan . . . Napateg dagitoy nga impormasion kadagiti kompania nga agpatpataud tapno makaaramidda iti listaan dagiti agus-usar iti Internet nga agpapada ti pagayatan ken ugalida.”

Kasano a mairaman ti naganmo iti listaan dagiti kompania nga agpatpataud? Mabalin a mailista ti naganmo no aramidem ti aniaman kadagiti sumaganad:

◼ Suratam ti aniaman a kard a mangipasigurado a nasayaat ti produkto wenno mangsertipikar iti pannakarehistrona.

◼ Agmiembro wenno agdonarka iti klab, organisasion, wenno ahensia a tumultulong kadagiti marigrigat.

◼ Agsuskribeka kadagiti magasin, ken kadagiti organisasion nga agipatpatulod iti liblibro, agraman kadagiti tape ken CD ti musika.

◼ Ipalistam ti nagan ken address-mo iti libro ti telepono.

◼ Tumayaka iti loteria wenno dadduma pay a salip.

Maysa pay, no agusarka iti debit, credit card, wenno kard a mangipalubos a bayadam dagiti ginatangmo a groseria babaen iti tseke, mabalin nga ikonekta ti kompania ti nagan ken address-mo iti listaan dagiti groseria a ginatangmo, bayat a lumasatda iti alikamen a mangirekord iti presio. Iti kasta, maurnong iti computer ti detalye dagiti ugalim nga aggatang ket mabalin nga usaren dayta iti panaglako. *

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 6, 7]

Ti aya panagsiput mapabassitna ti krimen?