Asin Manipud iti Baybay​—Produkto ti Init, Baybay, ken Angin

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FRANCIA

ITI beddeng ti baybay ken ti takdang, dagiti kinelleng a kunam la no natakuptakup a lupot a nadumaduma ti marisda ti mangyan-anninag iti agbaliwbaliw a kolor ti tangatang. Adda trabahador nga agtaktakder iti kunam la no mosaiko ti disenioda a rektanggulo a kinelleng. Um-ummongenna ti napateg a produkto manipud iti danum. Agbalin dagitoy a babassit ken puraw a bunton nga aggilapgilap no mainitan. Kadagitoy lutulot iti aglawlaw ti Guérande ken kadagiti isla ti Noirmoutier ken Ré, iti Kosta ti Atlantico, tradisional pay laeng agingga ita ti pamay-an dagiti trabahador ditoy Francia iti panagalada iti asin.

“Puraw a Balitok”

Idi maikatlo pay a siglo K.P. a nangrugi a nausar dagiti kinelleng a pagalaan iti asin nga adda iti Atlantico a Kosta ti Francia. Ngem idi laeng arinunos ti Edad Media nga immadu ti mapatpataud nga asin. Ti iyaadu ti populasion idiay Europa idi Edad Media ti makagapu nga immadu ti kasapulan nga asin gapu ta mapreserbana ti karne ken ikan. Tapno mapreserba ti uppat a tonelada a tamban, kas pagarigan, sangatonelada nga asin ti kasapulan. Nupay tarigagayan dagiti ordinario nga umili ti agsida iti karne, nangina dayta isu a daing ti kangrunaan a sidaenda. Simmanglad ngarud dagiti barko manipud iti intero a makin-amianan a Europa kadagiti puerto ti Brittany tapno gumatangda iti nagadu nga asin a kasapulan dagiti mangngalap tapno mapreserba dagiti nakalapanda.

Nadlaw dagiti ari ti Francia a pagbaknangan ti panaglako iti daytoy “puraw a balitok.” Idi 1340, nangrugin a nabuisan ti asin. Naawagan daytoy iti gabelle, manipud iti sao nga Arabe para iti buis​—qabālah. Nagadu ti di mayat iti daytoy a buis isu a rimsua dagiti nadara nga iyaalsa. Ti naibilang a kangrunaan a di nainkalintegan ket obligado ti gimmatang iti asin nga agbayad iti nangina ken gumatang iti naikeddengen a kaadu ti asin uray kasano kaadu ti kasapulanna koma. Kasta met a saan nga agbuis dagiti addaan iti espesial a pribilehio, a kas kadagiti natan-ok a tattao ken klero. Saan met nga agbuis ti sumagmamano a probinsia a pakairamanan ti Brittany, idinto ta ti dadduma ket nagbayad laeng iti kakapat iti maikalikagum a gatad. Gapu itoy, nagduduma ti presio ti asin, ket iti nadumaduma a probinsia, mamin-40 a daras a nanginngina dayta.

Saan ngarud a pakasdaawan a nagbalin a nasayaat a panguartaan ti panagipuslit gapu kadagitoy a kasasaad. Nupay kasta, nakaro ti pannakadusa dagidiay natiliw nga agipuspuslit. Mabalin a namarkaanda babaen ti bumegbeggang a landok, napagbalinda nga adipen a para gaud kadagiti barko, wenno nasentensiaanda pay ketdi a matay. Idi rugrugi ti maika-18 a siglo, managipuslit iti asin ti agarup kakapat iti amin nga adipen a para gaud kadagiti barko, ordinario a kriminal ti dadduma, soldado a pimmanaw a di nagpakpakada, wenno Protestante a naidadanes kalpasan a nawaswas ti Pammilin iti Nantes. * Idi simmaknap iti intero a Francia ti Rebolusion ti 1789, maysa kadagiti immuna a kiniddaw dagiti immalsa isut’ pannakaikkat daytoy kagurada a buis.

Panagala iti Asin Babaen ti Tulong ti Init

Sinigsiglon a saan pay laeng a nagbalbaliw ti panagala iti asin iti Kosta ti Atlantico ditoy Francia. Kasano ti panagala iti asin? Manipud otonio agingga iti primavera a tarimnen ti trabahador iti pagpataudan iti asin dagiti dike ti pitak ken kanal dagiti lutulot sana isagana dagiti kinelleng a pagalaan iti asin. No mangrugin ti kalgaw, makatulong ti init, angin, panagatab, ken panagugot a mangpaabbat  kadagiti lutulot. No agatab, sumrek ti danum ti baybay iti umuna a kinelleng. Agarinsaed sadiay ti danum ken mangrugi a maabbatan. Kalpasanna, in-inut a maiturong ti danum iti agsasaganad a kinelleng, a sadiay nga ad-addanto pay a maabbatan. Bayat nga umap-apgad ti danum, umad-adu ti nagbabassit nga alga, isu a temporario a lumabbaga ti umap-apgad a danum. Inton matayda, bumangsit ti asin a kas iti angot ti murado. Apaman a makadanon ti immapgad a danum kadagiti kinelleng a pagalaan iti asin, adunto unayen ti asin a linaonna. Immadunto daytan iti agarup sangaonsa nga asin agingga iti agarup 9 nga onsa iti kada litro.

Gapu ta nalaka a madadael dagitoy a lutulot, saan a mabalin ti agala iti asin babaen ti makina, a kas maar-aramid idiay Salin-de-Giraud ken Aigues-Mortes iti Mediteraneo. Babaen ti panagusar ti trabahador iti atiddog ken naaramid iti kayo a kasla karaid, urnongenna ti asin iti igid ti pagalaan iti asin, nga an-annadanna a di makarudakid ti aniaman a pitak iti lansad ti kinelleng. Maibilag ti barara a medio dapuen gapu iti pitak. Iti promedio, aywanan ti trabahador ti 60 a kinelleng a pagalaan iti asin, nga agarup maysa ket kagudua a tonelada nga asin ti maala iti tunggal maysa iti kada tawen.

Iti sumagmamano a kasasaad, adda pino a kristal ti asin a kakasla snowflake a tumaud iti rabaw ti danum. Daytoy ti fleur de sel (sabong ti asin). Bassit laeng a porsiento daytoy iti maala nga asin iti kada tawen, ngem napateg unay dayta iti panagluto dagiti Pranses.

Siempre, agpannuray amin daytoy iti kasasaad ti paniempo. Kinuna ti maysa a dati nga aglaklako iti asin: “Nalakakami a maapektaran iti dakes a paniempo isu a bassit ti maalami nga asin. Idi 1950, kas pagarigan, matutudo ti intero a kalgaw. Nagbassit ti naalami, ta saan pay a napno ti maysa a kallugong.” Kinuna ti maysa a trabahador idiay Guérande a ni Pascal: “Idi 1997, nakaalaak iti 180 a tonelada a barara ken 11 tonelada a ‘sabong.’ Ita a tawen [1999], saan unay a nasayaat ti paniempo. Walo pulo ket dua laeng a tonelada ti naalak.” Nakalkaldaang ta makadadael met ti nagdagaang a paniempo, gapu ta bumara unay ti naapgad a danum ken awan ti mapataud nga asin.

Agbaliwbaliw a Panagkasapulan iti Asin

Idi maika-19 a siglo, gapu iti industrialisasion, bimmassit ti gumatang iti asin manipud kadagiti lutulot ti Atlantico. Yantangay simmayaat ti transportasion, nagadu nga asin a nalaka ti balorda ti impan dagiti agpatpataud iti asin a taga  Mediteraneo kadagiti tiendaan. Maysa pay, nasurok a 1.5 milion a tonelada nga asin ti magun-odan iti kada tawen gapu iti klima iti Mediteraneo. Gapu iti kasta a kompetision idi dekada 1970, nagbassit ken kasla awanen ti maala nga asin kadagiti lutulot ti Atlantico.

Ngem kadagiti kallabes a tawen, medio immadu manen daytoy “puraw a balitok.” Nagbalbaliw ti kasasaad gapu ta umad-adun dagiti makaawat a dagiti lutulot ket napateg iti ekolohia. Dagiti kinelleng a pagalaan iti asin ket paset ti maysa a sistema ti ekolohia a natalged a pagnaedan ti nagadu a kita ti mulmula ken agakar-akar a tumatayab​—maysa a natalged a lugar a mabigbigbig ken masalsalakniban itan.

Ti maysa pay ket, dagitoy di pay nararit a takdang a di naapektaran iti kinariribuk ti moderno a panagbiag ket kaay-ayo ti nagadu a turista a mayat a mangliklik iti makabannog ken agap-apura a panagbiag. Ti napateg pay a pasetna isut’ kinapudno nga iti panawen nga umad-adu ti madanagan maipapan iti polusion ken iti kalidad ti taraon a kanentayo, ti natural a taraon a naan-anay nga awan ti nailaok a kemikal wenno saan a pulos a naproseso, ket nalaklaka a malako. Nupay nalabit adda ti pagannayasan maipapan iti industrialisasion iti daytoy lubong ti globalisasion ken ti makadangran a kompetision, adda pay laeng lugar dagiti trabahador iti pagalaan iti asin ti Francia, agraman ti sinigsiglo ti kabayagnan a propesionda.

[Footnote]

[Kahon iti panid 22]

TI ASIN KEN TI SALUN-ATMO

Masuspetsa a maalta presion ken maatake ti pusom no naapgad ti kanem. Gapu iti daytoy, ti panangipauneg iti di nasursurok ngem innem a gramo iti kada aldaw ti kaaduan nga isingasing dagiti espesialista iti salun-at.

Ngem kasla ipasimudaag dagiti napalabas a panagadal a ti panangipauneg iti bassit nga asin dina pababaen ti presion ti dara ti tattao nga addaan iti alta presion ken bassit pay ketdi ti epektona kadagiti normal ti presion ti darada. Sigun iti panagadal nga impablaak ti The Lancet a Marso 14, 1998, namin-adu a naatake ti puso dagiti tattao a natamnay ti taraonda ngem kadagidiay kalkalainganna ti ipaunegda a sodium, isu a ti konklusion ti panagadal ket “no natamnay ti taraon, mabalin nga ad-adu ti pagdaksanna ngem iti pagimbaganna.” Kinuna ti maysa nga artikulo iti Canadian Medical Association Journal (CMAJ) a Mayo 4, 1999, a “saan ita a maisingasing a limitaran dagiti kalkalainganna ti presion ti darada ti ipaunegda nga asin, gapu ta saan nga umdas ti ebidensia a mangipakita a basbassit ti maalta presion no daytoy ti masurot.”

Kayat kadi a sawen daytoy nga awan ti rumbeng a pagdanagam no kasano kaadu ti asin nga ipaunegmo? Kas iti amin nga isyu maipapan iti taraon, ti prinsipio ket kalkalainganna laeng. Ti nadakamat iti ngato nga artikulo ti CMAJ isingasingna a liklikan dagiti tattao ti mangipauneg iti nagadu nga asin, limitaranda ti kaadu ti asin nga usarenda iti panagluto, ken padasenda a liklikan ti panangnayon iti asin kadagiti natimplan a taraon. Nupay kasta, no addaankan iti alta presion wenno sakit ti puso, surotem dagiti singasing ti doktormo.

[Mapa iti panid 21]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Guérande

ÎLE DE NOIRMOUTIER

ÎLE DE RÉ

[Ladawan iti panid 22]

“Fleur de sel”

[Ladawan iti panid 23]

Ili ti Île de Ré

[Ladawan iti panid 23]

Panagala iti “fleur de sel”

[Ladawan iti panid 23]

Dagiti lutulot ken kinelleng a pagalaan iti asin no maabbatan

[Ladawan iti panid 23]

Maysa a trabahador iti pagalaan iti asin idiay Noirmoutier

[Picture Credit Line iti panid 21]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Picture Credit Lines iti panid 23]

Ngato: Index Stock Photography Inc./Diaphor Agency; kannigid: © V. Sarazin/CDT44; tengnga ken kannawan: © Aquasel, Noirmoutier