Maysa nga Alad a Mangap-apektar iti Paniempo

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

DAYTA idi ti nangbingay iti estado ti Makinlaud nga Australia manipud amianan agingga iti abagatan. Iti pannakairingpasna idi 1907, daytoy 1,830 a kilometro nga alad a naaramid iti kayo ken barut ti nagbalin a kaatiddogan nga estruktura iti lubong. No. 1 Rabbit Proof Fence ti opisial a naganna.

Kas ipasimudaag ti naganna, ti alad ket immuna a naaramid kas sarikedked maibusor iti makapakonsumision a kinaadu dagiti koneho a nagdakiwas nga agpalaud iti Australia kabayatan ti arinunos ti maika-19 a siglo. Ita, adda pay laeng ti kaaduan daytoy sangagasut ti tawennan nga alad. Ngem kadagiti kallabes a tawen, impamaysa dagiti sientista ti panaginteresda iti dayta gapu iti nakaskasdaaw a rason. Kasla daytoy inaramid-tao nga alad ti saan a direkta a mangap-apektar iti padron ti paniempo.

Sakbay a sukimatentayo no kasano a ti alad a nasurok la bassit a maysa a metro ti kangatona ti mabalin nga addaan iti kasta nga epekto, ammuentayo ti dadduma a pakasaritaan daytoy nakaskasdaaw a panagbangon.

Pannakaaramid Dagiti Natungday a Gakat

Tapno mapasardeng ti panagdakiwas dagiti koneho, agingga iti 400 a trabahador ti nagobra nanipud 1901 agingga iti 1907 tapno maaramid ti No. 1 Rabbit Proof Fence. “Nailugan iti bapor ti agarup 8,000 a metriko a tonelada a material sa nailugan kadagiti tren agingga kadagiti bodega sakbay a naibiahe babaen iti pinangen a kabalio, kamelio ken asno nga agturong kadagiti nasulinek a lugar a pakaaramidan iti alad,” sigun iti Department of Agriculture ti Makinlaud nga Australia.

Iti agsumbangir ti alad, inuma dagiti trabahador ti tallo a metro ti kaakabana a disso nga ayan ti mulmula. Nausar ti dadduma kadagiti napukan a kayo a pagaramid kadagiti poste ti alad, ket kadagiti lugar nga awan kaykayo, nagatang dagiti metal a poste manipud iti ballasiw taaw. Apaman a nairingpas, ti alad ket saan laeng a nagbalin a bangen kadagiti koneho. Nagbalin met ti igidna a saan a nasemento a kalsada a lumasat iti intero a kontinente.

Babaen ti panangiturong kadagiti umay a koneho kadagiti kulongan a sadiay ti nakatayanda, nausar ti alad kas nagdakkel nga iket. Nupay kasta, inuli dagiti koneho ti nadumaduma a paset ti alad. Kasano? Bayat ti kanayon a panagakarda nga agpalaud, inulida ti namuntuon a bangkay ti dadduma a koneho iti igid ti barut isu a nakaballasiw ti adu kadakuada. Dua pay nga alad ti naikonektar iti immuna nga alad. Agdagup iti 3,256 a kilometro ti agkakamang nga alad.

Ebidensia ti Panagibtur ti Tao

Adda sumagmamano a nakalugan a nagpatrolia iti beddeng a kas ken ni F. H. Broomhall, a nagpatrolia iti daytoy nagatiddog nga alad. Iti librona a The Longest Fence in the World, kuna ni Broomhall: “Dagiti rebbengen ti agpatpatrolia . . . ket pagtalinaeden a nasayaat ti kasasaad ti alad ken ti desdes iti igidna . . . , mangarbas ken mangpukan iti kayo agingga iti maikalikagum a kalawa iti agsumbangir a sikigan ti alad [ken] pagtalinaedenna a nasayaat ti kasasaad dagiti ruangan, a masarakan iti tunggal 20 a milia [32 a kilometro] iti igid ti alad, ken ikkaten [dagiti koneho] kadagiti palab-og a nakaikulonganda.”

Maysa la ketdi kadagiti kalilidayan a trabaho iti lubong ti nakalugan a panagpatrolia iti daytoy a beddeng. Yantangay dagiti laeng kamelio ti kakaduana, naiparebbeng iti tunggal agpatpatrolia ti panangaywan iti kinilkilometro nga alad, a kasla awan ungtona no sirpatem. Awan pay ketdi dagiti kamelio a kakadua ti dadduma nga agpatpatrolia, yantangay maikalikagum nga agbisikletada iti saan a sementado nga igid ti naituding a paset ti alad. Kadagitoy nga aldaw, medio nanam-ayen ti agpatrolia iti adda pay laeng a paset ti alad gapu kadagiti de dual a lugan.

Saan a Naan-anay a Natungday

Nupay mabalin a natungday ti alad a nangpasardeng iti panagdakiwas ti makapakonsumision a kinaadu dagiti koneho, napaneknekan nga epektibo dayta a bangen maibusor iti sabali pay a konsumision​—ti maysa kadagiti katutubo a billit ti Australia nga isu ti emu. Idi 1976, inkeddeng ti nasurok a 100,000 kadagitoy a nagdadakkel ken di makatayab a billit ti umakar iti nadamdam-eg a bangkag iti laud ti alad. Ti alad ti nangpasardeng iti iyaakarda, ket nupay 90,000  kadagitoy a billit ti masapul idi a mapapatay, nasalakniban iti didigra ti kaaduan nga apit iti dayta a tawen.

Nanipud idi napasamak daytoy a krisis, napalagda wenno nayakar ti 1,170 a kilometro nga alad tapno masalakniban ti nalaka a madadael a kataltalonan ti Makinlaud nga Australia manipud kadagiti umak-akar nga emu ken agdakdakiwas  a pinangen nga atap nga aso. * Nagbanaganna, ti alad ket nagbalin a beddeng ti agsupadi a kasasaad. Iti daya ti ayan ti di pay naas-asak a let-ang ti kangrunaan a paset ti Australia. Iti met laud ti ayan ti inaramid ti tao a maay-aywanan a kataltalonan.

Maysa nga Alad a Di Napakpakadaan a Mangap-apektar iti Paniempo

Daytoy kellaat a panagsupadi ti mulmula ti mabalin a mangilawlawag iti agminar nga epekto ti alad iti paniempo. Kuna ti nainaig-siensia a magasin a The Helix: “Nupay kasla nakaskasdaaw, pimmigsa ti tudo iti daya ti alad ken kimmapuy iti laud ti alad.” Isu a sagsagrapen dagiti katutubo a mula iti daya ti kanayon a natural a suplay ti danum, idinto a dagiti mannalon iti laud ket masapul nga ad-adda nga agpannuray iti irigasion. Inlawlawag ti magasin ti maysa a posible a makagapu kadagitoy a panagbalbaliw: “Saan unay a makaagsep iti adu a danum ti narabaw ti ramutda a mulmula iti kataltalonan a kas iti kinaadu ti maagsep dagiti naun-uneg ti ramutda a katutubo a mula.”

Kuna ni Tom Lyons, a propesor ti siensia a mangad-adal iti atmospera, iti panagkomentona maipapan iti maysa pay a makagapu: “Ti teoriami ket gapu ta nataytayengteng ti katutubo a mulmulami ngem iti kataltalonan, ad-adu a bara ti iruarna iti atmospera nga agbanag iti . . . kellaat ken di mapakpakadaan a panaganginna iti napigsa a makatulong iti itataud dagiti ulep.”

Mabalin a saan a naikaluya ti Rabbit Proof Fence dagiti mannalon iti Makindaya nga Australia manipud iti makapakonsumision a kinaadu dagiti agdakdakiwas a koneho, ngem ti nabatad nga epektona iti paniempo ken dagiti isurona a leksion maipapan iti panagsakbay ket kaskasdi a mabalin a mapaneknekan a napateg pay laeng.

[Footnote]

[Mapa iti panid 14, 15]

Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion

No. 1 Rabbit Proof Fence

[Ladawan iti panid 15]

Dagiti koneho

[Ladawan iti panid 15]

Panagpatrolia iti alad idi rugrugi ti maika-20 a siglo

[Ladawan iti panid 15]

Dagiti emu

[Ladawan iti panid 15]

Iti kaatiddog a 1,833 a kilometro, ti No. 1 Rabbit Proof Fence ti dati a kaatiddogan ken di pay nadadael nga alad iti lubong. Ti alad ti mamagsina iti let-ang ken kataltalonan, isu a napataud ti maysa nga alad a mangap-apektar iti paniempo

[Picture Credit Lines iti panid 15]

Amin a de kolor a retrato: Department of Agriculture, Western Australia; makintengnga iti ngato: Impaay ti Battye Library Image number 003582D