Pammati a Nasuot iti Europa nga Inturayan Dagiti Nazi

KAS INSALAYSAY NI ANTON LETONJA

Idi Marso 12, 1938, binallasiw dagiti tropa ni Hitler ti beddeng ti Austria. Sipipigsa a naipatokar kadagiti radio dagiti pangmartsa a kanta ken napolitikaan nga islogan. Nagraira ti patriotismo iti intero a pagiliak nga Austria.

KALPASAN ti panangsakup ni Hitler, naragsakan unay dagiti taga Austria. Adu ti nangnamnama a ti ‘Sangaribu a Tawen a Panagturayna’ ti mamagpatingga iti kinapanglaw ken kinaawan panggedan. Nagsaludo ken ni Hitler uray dagiti Katoliko a papadi, a nagbalin a patriotiko a kas iti kaaduan nga umili.

Nupay baroak pay laeng idi nga agtawen iti 19, diak pinati dagiti kari ni Hitler. Diak patien a marisut ti aniaman a gobierno ti tao dagiti parikut ti sangatauan.

Pannakaammo Kadagiti Kinapudno ti Biblia

Naipasngayak idi Abril 19, 1919, idiay Donawitz, Austria, ti maikatlo ken buridek iti pamiliami. Nagaget a minero iti karbon ni Tatang. Idi 1923, impanna ti pamiliami idiay Francia ta nakasapul sadiay iti trabaho iti pagminasan nga ili ti Liévin. Awan panagtalekna iti relihion gapu kadagiti napolitikaan a patpatienna, ngem napeklan a Katoliko ni Nanang. Pinadakkelnakami nga annakna a mamati iti Dios, ket rinabii a kaduami nga agkararag. Idi agangay, kimmaro ti di panagtalek ni Tatang iti relihion agingga a pinaritanna ni Nanang a makimisa.

Idi arinunos ti dekada 1920, naam-ammomi ni Vinzenz Platajs, nga inawaganmi iti Vinko. Isut’ maysa nga agtutubo a taga Yugoslavia ti kapuonanna. Am-ammona dagiti Estudiante ti Biblia, kas pangawag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Di nagbayag kalpasanna, rinugianen ti maysa kadagiti Estudiante ti Biblia ti sumarungkar iti pamiliami. Gapu ta impariten ni Tatang ti pannakimisa ni Nanang, dinamag ni Nanang ken ni Vinko no mabalin a dayawen ti Dios iti uneg ti pagtaengan. Impatuldo ni Vinko ti Aramid 17:24, a kunana a ti Dios ket “saan nga agnaed kadagiti templo nga inaramid ti ima,” sana inlawlawag a ti pagtaengan ket umiso a lugar a pagdayawan iti Dios. Naragsakan ni Nanang isu a rinugiannan ti tumabuno kadagiti gimong a naangay iti pagtaengan dagiti Estudiante ti Biblia.

Impapilit ni Tatang nga isardeng ni Nanang ti inawaganna a minamaag nga ar-aramidenna. Tapno mayadayonakami iti pannakitimpuyogmi kadagiti Estudiante ti Biblia, impapilitna a Dinomingo a makimisakami amin! Gapu ta nagkitakit ni Nanang, inkeddeng ni Tatang nga agbalinak a sakristan. Nupay rinaem ni Nanang ti pangngeddeng ni Tatang iti daytoy a banag, intultuloyna nga intukit dagiti prinsipio ti Biblia iti puso ken panunotko ken intugotnak kadagiti gimong dagiti Estudiante ti Biblia.

Idi 1928, insimbolo da Vinko ken ni manangko a Josephine​—wenno Pepi, kas pangawagmi kenkuana​—ti dedikasionda ken Jehova babaen ti panagbautisarda. Idi agangay, nagkallaysada. Iti simmaganad  a tawen, naipasngay ti balasangda a ni Fini idiay Liévin. Tallo a tawen kalpasanna, naawisda a sumrek iti amin-tiempo a ministerio idiay Yugoslavia, a nakaiparitan ti trabaho dagiti Saksi. Agpapan pay iti adu a rigat, naragsak ken naregtada latta nga agserserbi ken Jehova. Nagutugotak nga agbalin nga amin-tiempo a ministro gapu iti nasayaat nga ulidanda.

Naespirituan nga lrarang-ay

Nakalkaldaang ta nagdiborsio ti dadakkelmi idi 1932 gapu ta dida agkatunosan. Duakami ken ni Nanang a nagsubli ditoy Austria, idinto ta nagbati ni manongko a Wilhelm (Willi) idiay Francia. Kalpasanna, manmanon a nakasaritak ni Tatang. Binusornakami latta agingga iti ipapatayna.

Nagnaedkami ken ni Nanang iti bario ti Gamlitz ditoy Austria. Kanayon nga inlawlawagna kaniak dagiti naibasar iti Biblia a publikasion, gapu ta awan ti kongregasion iti asideg. Makaparagsak ta manipud idiay Graz, mamindua iti kada bulan nga umay idi nga agbisikleta ni Eduard Wohinz agingga iti balaymi tapno mangiranud iti naespirituan a pammaregta. Panagbiahe dayta a dandani 100 a kilometro iti tunggal agpapan!

Idi nangrugi ti makapakullayaw a panagturay ni Hitler idi 1938, naaresto ni Brother Wohinz. Naladingitankami a nakadamag a napapatay babaen ti gas iti maysa nga institusion idiay Linz a mangpapatay wenno mangipalubos iti panangpapatay kadagiti di kanon maagasan ti sakitda babaen ti naasi ken saan a nasakit a pamay-an. Ti naisangsangayan a pammatina ti nangpabileg kadakami nga agtultuloy nga agserbi ken Jehova a simamatalek.

1938​—Kritikal a Tawen

Naiparit ti trabaho dagiti Saksi ditoy Austria idi 1935. Idi immakar dagiti tropa ni Hitler ditoy Austria idi  1938, nagbalin a napeggad unay ti ministeriomi. Ammo ti sangakaarrubaan a Saksi ni Jehova-kami ken ni Nanang, isu nga inkeddengmi ti di agpadlaw. Rinugiak payen ti maturog no rabii kadagiti kamarin tapno ad-adda a marigatan dagiti Nazi a mangtiliw kaniak.

Idi rugrugi ti 1938, naturposko ti pamunganayan a panageskuelak ken nangrugiakon a nagtrabaho iti maysa a panaderia. Gapu ta nagkitakitak a mangibaga iti “Heil Hitler” wenno agbalin a miembro ti organisasion a Hitler Youth, naikkatak iti panggedak. Ngem ad-addan a determinadoak ngem idi a mangisimbolo iti dedikasionko ken Jehova a Dios babaen ti bautismo.

Nabautisarankami ken ni Nanang idi Abril 8, 1938. Maysa a rabii, dakami ken ti pito pay a kakaduami ket nagtataripnong iti maysa a naiputputong a balay iti kakaykaywan. Kalpasan ti palawag ti bautismo, iti baet a sagsasangapulo a minuto, saggaysakami a nagna iti akikid a dalan nga agturong iti paglabaan. Sadiay a nabautisarankami iti sementado a paginuman dagiti animal.

Idi Abril 10, 1938, naangay dagiti sinsinan nga eleksion gapu iti isyu a makikappon ti Austria iti Alemania. Nagparang ti kiddaw nga “Ibutosyo ni Hitler!” kadagiti poster iti intero a pagilian. Saan a naikalikagum nga agbutoskami ken ni Nanang, gapu ta awan ti nasionalidadmi kalpasan ti napaut a panagnaedmi idiay Francia​—maysa a kasasaad a nangsalbar iti biagko idi agangay. Regular nga inyegannakami ni Franz Ganster, a taga Klagenfurt iti makin-abagatan nga Austria, kadagiti kopia Ti Pagwanawanan. Dayta ti gapuna a nagun-odanmi ti naespirituan a kinakired manipud iti Sao ti Dios sakbay a nangrugi ti nadawel a Gubat Sangalubongan II.

Ni Manongko a Willi

Uppat a tawen nga in-inauna kaniak ni manongko a Willi. Nasurok a siam a tawenen a saan a nakikomunikar kadakami ken ni Nanang nanipud idi pimmanawkami idiay Francia. Nupay insuro ni Nanang kenkuana ti Biblia nanipud kinaagtutubona, naiwawa gapu ta namati a ti napolitikaan a programa ni Hitler ti solusion tapno masagrap ti naragsak a masakbayan. Idi Mayo 1940, ni manong  Willi ket sinentensiaan ti maysa a korte ti Francia a maibalud iti dua a tawen gapu kadagiti ilegal a trabahona kas maysa a Nazi. Ngem di nagbayag, nawayawayaan idi rinaut dagiti tropa ti Alemania ti Francia. Iti dayta a tiempo, pinatulodannakami iti kard manipud idiay Paris. Naragsakankami a nakaammo a sibibiag pay ngem naklaatkami a nakaammo iti nagbalinanna!

Kabayatan ti gubat, masansan a nasarungkarannakami ni manong Willi gapu iti nasayaat a takderna iti SS (Schutzstaffel, ti natan-ok a grupo dagiti guardia ni Hitler). Nasdaaw unay kadagiti namilitariaan a balligi ni Hitler. Dandani kada padasek nga iranud ti naibasar iti Biblia a namnamami, gupdenna dayta babaen ti panagkunana: “Minamaag! Kitaem ti kellaat ken nadawel a pananggubat ni Hitler. Dagiti Aleman ti agturayton iti lubong!”

Kabayatan ti naminsan a panagbakasion ni manong Willi, idi Pebrero 1942, rinegaluak iti libro nga Enemies, nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova. Nasdaawak unay ta namimpinsan nga inungpotna a binasa dayta. Nangrugi a naamirisna nga asidegen a marbek ti rehimen ni Hitler. Nabayag gayamen a supsuportaranna ti nadangkes a sistema isu nga inkeddengna nga aturen a dagus ti kamalina.

Ti Takder ni Manong Willi iti Kinapudno ti Biblia

Idi sinarungkarannakami ni manong Willi iti simmaruno a bulan, isut’ naiduman a tao. Kinunana: “Anton, dakes gayam ti nasurotak!”

“Manong,” kinunak, “medio nagabay unayen a naamirismo.”

“Saan,” kinunana, “saan pay a nagabay unay! Kuna ti Biblia a ‘rumbeng nga aramidem ti nasken nga aramidem bayat a sibibiagka,’ ket, agyamanak iti Dios ta sibibiagak pay!”​—Eclesiastes 9:10.

“Ania ngarud ngay ti panggepmo itan?” inyimtuodko.

“Bueno, diak kayaten ti agtultuloy nga agsoldado,” insungbatna. “Gupdekon ti pannakikaduak kadagiti Nazi ket kitaek no ania ti mapasamak.”

Dagus a nagdaliasat a nagpa-Zagreb, Yugoslavia, tapno sarungkaranna manen ti kabsatmi a ni Pepi. Kalpasan ti itatabunona iti maiparit a gimong dagiti Saksi sadiay iti sumagmamano a tiempo, sililimed a nabautisaran. Nagsubli met laengen ti barayuboy nga anak!​—Lucas 15:11-24.

Tapno matalawanna dagiti Nazi idiay Francia, ginandat ni manong Willi ti bumallasiw iti ketegan nga agpa-Switzerland. Nupay kasta, isut’ inaresto dagiti polis iti militar ti Alemania. Nabista iti korte idiay Berlin, ket idi Hulio 27, 1942, nasentensiaan a matay gapu iti panangbaybay-ana iti kinasoldadona. Napalubosanak a sumarungkar kenkuana idiay Berlin-Tegel Military Prison. Inturongdak iti bassit a siled, ket di nagbayag simrek ni manong Willi a nakakadena iti maysa a guardia. Nakasangitak idi nakitak ti kasta a kasasaadna. Saan a naipalubos nga aginnarakupkami ken 20 la a minuto ti naipalubos a panagpinnakadami.

Nadlaw ni manong Willi nga agluluaak isu a kinunana: “Anton, apay nga agsangsangitka? Rumbeng a maragsakanka! Agyamanak unay ken Jehova ta tinulongannak a makasarak manen iti kinapudno! No matayak gapu ken ni Hitler, awanen ti namnamak. Ngem no matayak gapu ken Jehova, sigurado a mapagungarakto isu a makapagkikitatayto manen!”

Iti pammakada a suratna kadakami, kastoy ti kinuna ni manong Willi: “Ti patpatgentayo a Dios a pagserserbiak ti mangipapaay kaniak iti amin a kasapulak ket sigurado a pabilgennak agingga iti panungpalan, tapno makapagibtur ken makapagballigiak. Ulitek, namnamaenyo nga awan ti pagbabawyak ken nagtalinaedak a nasungdo iti Apo!”

Napapatay ni manong Willi idiay Brandenburg Penitentiary, nga asideg ti Berlin, iti simmaganad nga aldaw ti Setiembre 2, 1942. Agtawen idi iti 27. Ti ulidanna ti mangpaneknek iti kinapudno ti nadakamat iti Filipos 4:13: “Ta iti amin a bambanag addaanak iti bileg gapu iti daydiay mangmangted kaniak iti pannakabalin.”

Kinamatalek ni Vinko Agingga ken Patay

Ti buyot ti Alemania ket nagturong iti Yugoslavia idi 1941. Napilitan da manang Pepi agraman ni lakayna a Vinko, ken ti 12  ti tawenna a balasitangda a ni Fini, nga agsubli ditoy Austria. Kaaduan idin a Saksi ditoy Austria ket naipupok kadagiti pagbaludan wenno kampo konsentrasion. Gapu ta awan ti pakaibilanganda a nasionalidad​—kayatna a sawen,  saanda nga umili ti Alemania​—inkapilitan a naibaonda nga agtrabaho iti talon iti makin-abagatan nga Austria, nga asideg iti pagtaenganmi.

Idi agangay, idi Agosto 26, 1943, inaresto dagiti Gestapo (sekreta dagiti Nazi) ni Vinko. Idi pinadas ni Fini ti agpakada ken ni tatangna, kasta unay ti panangkabil ti hepe ti polisia kenkuana nga uray la a naipalladaw iti uneg ti siled. Masansan a napalutpot ni Vinko ken siraranggas a kinabkabil dagiti Gestapo ken naipan idiay Stadelheim Penitentiary idiay Munich.

Idi Oktubre 6, 1943, inarestodak dagiti polis idiay panggedak, ket imbaluddak met idiay Stadelheim Penitentiary, nga ayan ni Vinko. Yantangay nasayud ti panagsaok iti Pranses, inusardak a managipatarus para kadagiti balud gapu iti gubat. Kabayatan ti panagpagnapagnak iti inaladan ti pagbaludan, naaddaanak iti gundaway a makitungtong ken ni Vinko.

Idi agangay, nasentensiaan ni Vinko a matay. Naakusar a supsuplayanna dagiti Saksi iti literatura a naibasar iti Biblia ken ik-ikkanna iti kuarta dagiti babbai a Saksi a ti assawada ket adda kadagiti kampo konsentrasion. Nayakar iti isu met la a pagbaludan iti asideg ti Berlin a nakapapatayan met laeng ni manong Willi. Sadiay a napugotan idi Oktubre 9, 1944.

Nakaladladingit ti naudi a pannakikinnita ni Vinko iti pamiliana. Nakitada a nakakawar ken nakabkabil, ken marigatan a mangarakup kadakuada gapu kadagiti kadena. Sangapulo ket uppat ti tawen ni Fini iti naudi a pannakakitana ken ni tatangna. Malagipna pay laeng ti maudi a kinuna ni tatangna: “Aywanam ni nanangmo, Fini!”

Kalpasan ti ipapatay ni tatangna, puersado nga innalada ni Fini manipud ken ni nanangna ket naipaaywan iti maysa a pamilia dagiti Nazi a nangikagumaan a “mangbalbaliw” kenkuana. Masansan a siraranggas a nakabkabil. Idi immakar dagiti tropa ti Russia ditoy Austria, pinaltoganda ti pamilia nga Aleman a nangmaltrato unay kenkuana. Imbilangda ti pamilia kas nadangkes unay a Nazi.

Kalpasan ti gubat, intultuloy ni manangko ti nagserbi iti amin a tiempo. Nagserbi a sireregta a kadua ti maikadua nga asawana a ni Hans Förster iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Switzerland agingga iti ipapatayna idi 1998. Sinurot ni Fini ti ulidan ti dadakkelna ket agserserbi itan iti pudno a Dios a ni Jehova, idiay Switzerland.

Wayawaya Kamaudiananna!

Idi rugrugi ti 1945, ti pagbaludanmi idiay Munich ti maysa kadagiti pasdek a nabomba. Narbek ti siudad. Sangapulo ket walo a bulanakon iti pagbaludan idi dimteng met laengen ti aldaw ti pannakabistak iti imatang ti maysa a hues. Ti petsa ket dua laeng a lawas sakbay nga opisial a nagpatingga ti gubat idi Mayo 8, 1945. Kabayatan ti bista, nayimtuod kaniak: “Situtulokka aya nga agserbi iti militar?”

“Saan a maipalubos nga aguniporme ti maysa a balud wenno mangibaga iti ‘Heil Hitler,’” kinunak. Idi dinamagda no situtulokak nga agserbi iti buyot ti Alemania, kinunak: “Pangngaasiyo ta itedyo kaniak dagiti papeles a mangaw-awis kaniak santo ibagak kadakayo ti desisionko!”

Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nalpasen ti gubat, ket naibaga a siwayawayaakon a mapan. Di nagbayag kalpasanna, immakarak idiay Graz. Nabuangay sadiay ti bassit a kongregasion a buklen ti 35 a Saksi. Ita, walon ti rumangrang-ay a kongregasion idiay Graz.

 Naayat a Katulongan

Kalpasan la unay a nagpatingga ti gubat, naam-ammok ni Helene Dunst, maysa nga agtutubo a maestra a nagbalin idi a miembro ti partido dagiti Nazi. Naan-anay a naupay iti Nazismo. Kabayatan ti damo a pannakisaritak kenkuana, dinamagna: “Apay a dakayo laeng ti makaammo a Jehova ti nagan ti Dios idinto ta di ammo ti sabsabali?”

“Saan ngamin nga us-usigen ti kaaduan a tattao ti Biblia,” kinunak. Kalpasanna, impakitak kenkuana ti nagan ti Dios iti Biblia.

“No ibagbaga ti Biblia a Jehova ti nagan ti Dios, masapul ngarud nga ipakaammotayo daytoy a kinapudno iti amin a tattao!” kinunana. Rinugian ni Helene nga ikasaba dagiti kinapudno ti Biblia ket makatawen kalpasanna, insimbolona ti dedikasionna ken Jehova babaen ti panagbautisarna. Nagkasarkami idi Hunio 5, 1948.

Idi Abril 1, 1953, nagbalinkami nga amin-tiempo a ministro dagiti Saksi ni Jehova. Idi agangay, naawiskami a tumabuno iti maika-31 a klase ti Watchtower Bible School of Gilead, nga adda idiay South Lansing, New York. Talaga a tinagiragsakmi ti makaparegta a pannakikadua kadagiti padami nga estudiante sadiay a naggapu iti 64 a nadumaduma a pagilian.

Kalpasan ti panagturposmi, naidestinokami manen ditoy Austria. Iti sumagmamano a tawen, natudingankami a mangbisita kadagiti kongregasion tapno pabilgenmi ti espiritualidadda. Kalpasanna, naawiskami nga agserbi iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Luxembourg. Idi agangay, nakiddaw nga umakarkami iti sanga nga opisina ti Austria, nga adda idiay Vienna. Idi 1972, bayat nga agserserbikami sadiay, rinugianmi nga inadal ti pagsasao a Serbo-Croatia tapno makasabaanmi ti adu nga imigrante a trabahador a taga Yugoslavia idiay Vienna. Ita, addan walo a Serbo-Croatian a kongregasion iti Vienna, a buklen ti tattao a naggapu iti dandani tunggal paset ti Europa!

Natay ni Helene idi Agosto 27, 2001. Pudno a nagbalin a mapangnamnamaan ken napateg a katulongan ken kadua kabayatan ti 53 a nararagsak a tawen ti panagasawami. Napatpateg kaniak itan ti namnama a panagungar.

Mapnekak iti Ayat ti Dios

Agpapan pay kadagiti trahedia a sinagabak, kanayon a mapnekak iti trabahok iti sanga nga opisina ti Austria. Ti nabiit pay a pribilehiok ket ti mangisalaysay manen kadagiti personal a kapadasan a nainaig iti eksibit a “Dagiti Nalipatan a Biktima ti Rehimen a Nazi.” Nanipud idi 1997, naidanonen daytoy nga eksibit iti 70 a siudad ken ili ket naipabuya dagiti nakalasat kadagiti pagbaludan dagiti Nazi ken kampo konsentrasion tapno isalaysayda ti pammati ken kinatured nga impakita dagiti pudno a Kristiano nupay naibaludda idi gapu iti panangidadanes dagiti Nazi.

Ibilangko a maysa a pribilehio ti pannakaam-ammo kadagita a matalek a tattao. Agserserbida kas nabatad nga ebidensia iti kinapudno ti Roma 8:38, 39: “Uray ti ipapatay wenno ti biag wenno dagiti anghel wenno dagiti gobierno wenno ti bambanag nga addan wenno ti bambanag nga umayto wenno dagiti pannakabalin wenno ti kangato wenno ti kauneg wenno ti aniaman a sabali pay a parsua saandatayto a kabaelan nga isina iti ayat ti Dios nga adda ken Kristo Jesus nga Apotayo.”

[Ladawan iti panid 17]

Ti pamiliami idi 1930 (kannigid agingga iti kannawan): siak, ni Pepi, ni Tatang, ni Willi, ni Nanang, ken ni Vinko

[Ladawan iti panid 18]

Ni manongko a Willi, sakbay unay a napapatay

[Ladawan iti panid 19]

Agpadakami ken ni Vinko a naipupok idiay Stadelheim Penitentiary, Munich

[Dagiti Ladawan iti panid 19]

Ti balasang ni Vinko a ni Fini ket naipaaywan idi iti nauyong a pamilia dagiti Nazi; matalek pay laeng agingga ita

[Ladawan iti panid 20]

Ni Helene ket napateg a kadua kabayatan ti 53 a tawen a panagasawami

[Ladawan iti panid 20]

Panagbitla iti eksibit a “Dagiti Nalipatan a Biktima ti Rehimen a Nazi”