Panangmatmat iti Lubong

Dumakdakes nga Ugali

“Dimmakes ti ugali ken kababalin dagiti Hapones.” Kastoy ti sungbat ti agarup 90 a porsiento iti dandani 2,000 a pinagsaludsodan ti periodiko a The Yomiuri Shimbun. Ania ti naammuanda a makapasuron? Para iti 68 a porsiento, dayta isut’ “di umiso a panangibelleng ti dadduma iti rungrongda, nginalngalda a chewing gum ken naginumanda a lata.” Nasurok a kagudua ti nangibaga a saan a madisiplinaan dagiti nagannak ti naarimbangaw nga annakda. Ti dadduma pay kadagiti reklamo ket ti panagusar iti cell phone iti publiko, di panangdalus iti ibleng dagiti tarakenda, ken di umiso a panangiparada kadagiti kotse ken bisikleta. Dagiti agtutubo ti kangrunaan a mababalaw. “Kadagiti napagsaludsodan nga agtawen iti 20 agingga iti 40, inyebkas ti 66 a porsiento ti danagda maipapan iti dumakdakes nga ugali dagiti estudiante iti grado 5 agingga iti 8 ken iti haiskul.”

 Dagiti Sinsinan a Buaya

Dagiti billit a kasili a nabatad a mangmangan iti agarup sangakilo a lames iti kada aldaw, “ket masansan a kunsumision iti biag dagiti agdadamo a pagpalpaliwaanda ti agkalap,” kuna ti Calgary Herald ti Canada. Ipadamag ti periodiko a tapno mabugawda dagiti kasili ken ti dadduma pay a tumatayab a mangmangan iti lames, agus-usar dagiti agkalap ken manedyer kadagiti komersial a pagkalapan idiay Amianan nga America iti baro nga alikamen​—dagiti plastik a buaya. Dagiti 4 a metro ti kaatiddogda a buaya ket “addaan iti dua a dadakkel a nasileng a replektor kadagiti matada, a kaasping unay dagiti nasiput a buaya nga adda iti gagangay a pagnanaedanda,” inlawlawag ti Herald. Natakuatan ti maysa a biologo a makabulan a nagkurri ti plastik a buaya a tumtumpaw iti danum. Kalpasanna, nadlawen dagiti tumatayab a sinsinan dayta, isu a ti maysa a kita ti kannaway a maawagan iti blue heron ti aktual “a nakita a nagdisso iti rabaw ti sinsinan buaya.” Ngem idi nayakar ti sinsinan a buaya iti sabali a disso, nagbutngan manen dagiti tumatayab a mangmangan iti lames isu a dida inas-asitgan.

Dakes a Pannakatrato iti Pagtrabahuan

Ti kangrunaan a makagapu iti panaglangan iti pagtrabahuan idiay España ket ti “sikolohikal a pannakariribuk,” kuna ti magasin nga El País Semanal. Nasurok a dua a milion nga Español ti agsagsagaba iti napaut a pannakaasing iti pagtrabahuan wenno dakes a pannakatrato iti pagtrabahuan. Sigun iti sikologo a ni Iñaki Piñuel, dagiti biktima ket gagangay a dagiti nalaing a trabahador a pagimonan dagiti katrabahuanda gapu iti propesional nga abilidad dagitoy. Ti maysa a tao ket mabalin a pabainan dagiti katrabahuanna babaen ti dida panangted iti naituding a trabahona, dida panangiraman kenkuana kadagiti tungtongan, panagpammarang nga isut’ dida nakita, kanayon a panangbabalawda kenkuana, wenno panangiwaras kadagiti di umiso a sayangguseng tapno maapektaran ti panagraemna iti bagina. “Gapu iti daytoy karkarna a pasamak, mapattapatta a 1 iti kada 5 ti agpakamatay idiay Europa,” sigun iti report. Ania ti mabalin nga aramiden? Kastoy ti isingasing ti magasin: “Dika ilimlimed dayta. Agsapulka kadagiti testigo. Ipulongmo ti kasasaad kadagiti opisial ti kompania. Dika pabasolen ti bagim. Kadagiti nakaro a kasasaad, umakarka iti sabali a departamento [wenno] pagtrabahuan.”

Dagiti Depekto ti Panunot ti Ubbing

“Maysa iti kada lima nga ubbing iti lubong ti addaan depekto ti panunot ken kababalinda a mabalin a makadangran iti nabatbati a paset ti panagbiagda,” kuna ti The Independent ti London. Iti nagtipon a report, mamakdaar ti World Health Organization ken ti United Nations Children’s Fund a “makapadanag” ti kaadu dagiti agtutubo nga addaan iti depression, dagiti agpakamatay, ken mangdangran iti bagida. Ti kangrunaan a naapektaran ket dagidiay agnanaed kadagiti paggugubatan ken pagilian a napartak ti panagbalbaliw ti kagimongan ken ekonomiada. Sigun iti The Independent, imbinsabinsa ti report a dagiti ubbing nga addaan iti depression “ket nalaka a makaptan iti dadduma a sakit ken makapatanor kadagiti peligroso a kababalin a mangpaababa iti panagbiagda.” Kinunana pay nga “agarup 70 a porsiento kadagiti adulto a nasapa a matay ket gapu iti bisio a timmanor idi agtutuboda pay laeng, a kas iti panagsigarilio, panaginum ken panagdroga.”

Haywey Para Kadagiti Parsua iti Baybay

“Dayta ti kadakkelan a kalsada iti taaw,” kuna ti magasin a The Sunday Times ti London. “Iti kaunggan ti Taaw Pacifico, adda haywey dagiti parsua iti baybay manipud nainar a kosta ti California a lumasat iti Hawaii agingga kadagiti nabato a kosta ti Japan.” Daytoy a ruta ket nabiit pay a nadiskobre ken inyaramidan iti mapa ti maysa a biologo dagiti parsua iti baybay a ni Jeff Polovina babaen ti panangikabilna iti babassit a pakabigbigan kadagiti balyena, pawikan, tuna, dolphin, ken pating. Ti haywey ket aduan iti nagbabassit nga ikan ken mula a pagtaraon dagiti rasa, jellyfish, ken pusit. Dagitoyto met ti nawadwad a pagtaraon dagiti agbiahe iti adayo. Dagiti pawikan a maawagan iti loggerhead turtle, a dineskribir ti periodiko a “dagiti kaay-ayoda ti agbiahe iti intero a lubong dagiti reptilia,” ket agitlog idiay Japan, agmataengan iti taaw ti California, ken agbiaheda nga agpapan agawid iti nagbaetan dagita a lugar. No kalam-ekna, agbalbaliw ti ruta ti taaw iti agarup 1,000 a kilometro nga agpaabagatan, manipud makin-abagatan a California agingga iti Abagatan a Baybay ti China.

Panagtalinaed a Nasalun-at

Impatuldo ti Tufts University Health and Nutrition Letter a “ti panangikutikuti iti bagi ket makatulong a mangkontrol iti timbang, mangkontra kadagiti sakit a kas iti diabetes ken osteoporosis, mangpaganaygay, ken mangpasayaat iti pannaturog no rabii.” Ngem malaksid iti dayta, “ti kinasalun-atmo ti kangrunaan a mangipakita no kasano kaunday ti panagbiagmo.” Iti 13 a tawen a panagadal iti kabibiag ti nasurok nga 6,000 a lallakay nga agtawen iti 40 agingga iti 60, natakuatan dagiti managsirarak idiay Stanford University ken ti Veterans Affairs Health Care System ti E.U. a ti kasansan ti kalkalainganna a panagehersisio ti maysa a tao ti napigsa a mangipakita no siasino ti napapaut nga agbiag. Nupay ipasimudaag ti dadduma a panagsirarak nga adda maaramidan ti genetiko a pakabuklan ti tao iti kapasidadna nga agehersisio, makatulong iti panagtalinaed a nasalun-at uray ti inaldaw a “kalkalainganna” a panagehersisio a kas iti napartak a pannagna.

Panangyanunsio iti Arak Kadagiti Agtutubo

“Dandani 1 iti kada 10 nga agtutubo nga Australiano ti agpampannuray iti arak,” kuna ti Sunday Telegraph ti Australia. Kuna ni Propesor Ian Webster, presidente ti Alcohol and Other Drugs Council ti Australia, a timmaud ti maysa a kultura kadagiti agtutubo a ti nasayaat a ngudo ti lawas ti tao ket daydiay mausar iti “panagbartek.” Impadamag ti The Sydney Morning Herald a dadduma nga eksperto ti mariribukan iti “irarang-ay ti sangalubongan nga industria” ti pannakayanunsio ti arak kadagiti agtutubo. Natakuatan dagiti managsirarak a kaaduan nga aglaklako iti arak ket addaan kadagiti Web site a mangpuntiria kadagiti agtutubo. “Nangitukon dagitoy iti tiket kadagiti nainaig musika a pabuya, ken nailagum a pannakarepaso dagiti pelikula, ken siempre, impormasion maipapan kadagiti produkto.” Sigun iti report, maseknan ti World Health Organization ta amin daytoy a panangitandudo “ipasiguradoda a ti arak ket agbalin a napateg a paset ti panagbiag dagiti agtutubo.”

Iyiikay iti Kagimongan

Idiay Japan, agparang nga adda rimsua a baro a karkarna a pasamak a mangap-apektar a nangnangruna kadagiti agtutubo ken agkabannuag. Maawagan dayta iti hikikomori (nakaro nga iyiikay iti kagimongan). Nagbalin dayta a pakaseknan ti publiko kabayatan ti adu a nakaro a krimen nga inaramid dagiti managputputong nga agtutubo. “Ti panagsirarak iti estilo ti panagbiag dagiti kriminal ti nangipakita nga agbibiagda nga agputputong. Gagangay nga adu a bulan wenno napapaut pay nga agpupokda kadagiti siledda a ti kaduada laeng ket ti maysa a computer wenno video game,” kuna ti nainaig medisina a pagiwarnak a The Lancet. Ipakita ti dadduma pay nga ebidensia a ti hikikomori ket masansan a maiparangarang babaen ti kinaawan ti gaganaygayan imbes a ti kinaranggas. Nupay kasta, “umanamong ti kaaduan a daytoy a sakit ket bunga ti kinabaknang, teknolohia, ken kinanam-ay ti moderno a panagbiag dagiti Hapones,” kuna ti The Lancet. “Adu a hikikomori ti mangbusbusbos iti kaaduan nga orasda a siririing babaen ti panagusarda iti Internet wenno panagay-ayamda kadagiti video game, bayat nga agsarsaramsamda iti napartak ti pannakaisaganana a taraon ken inumen a maitulod kadagiti pagtaenganda.” Sigun iti dadduma a pattapatta, maysa a milion ti bilang dagiti managputputong nga agtutubo idiay Japan.