Dagiti Nakaramuten a Makagapu, Nasaknapen nga Epekto

“Mabisinak idi, isu a nangbuangayka iti komite a mangusig iti bisinko. Awan balayko isu nga impadamagmo ti kasasaadko. Masakitak idi, isu a nangangayka iti miting maipapan iti kasasaad dagiti nakurapay. Inusigmo amin nga aspeto ti kasasaadko ngem kaskasdi a mabisinak, awan balayko ken masakitak.”​—Autor a di nainaganan.

NUPAY adun ti inaramid dagiti sangalubongan nga ahensia a mangpasardeng iti malnutrision, dagiti nagapuanan dida naragpat dagiti kalat. Kas pagarigan, kalat ti World Food Summit iti Food and Agriculture Organization (FAO) ti United Nations idi 1996 a mapabassit ti bilang dagiti di nasayaat ti pannakataraonda iti lubong agingga iti agarup 400 a milion a tattao inton tawen 2015. *

Makaparagsak ta adda met progreso. Ngem nakalkaldaang ta bigbigen ti nabiit pay a report ti  FAO a The State of Food Insecurity in the World 2001: “Nabatad a nabannayat ti pannakapabassit ti bilang dagiti di nasayaat ti pannakataraonda iti lubong.” No kasta, kasla di latta maibanag ti kalat ti summit. Kinapudnona, aminen ti report nga “immadu unayen ti bilang dagiti di nasayaat ti pannakataraonda iti kaaduan kadagiti napanglaw a pagilian.”

Apay a nagrigat a parmeken daytoy a kabusor? Tapno maammuantayo ti sungbat, nalabit depinarentayo nga umuna ti malnutrision satay amirisen dagiti agraraira nga epektona ken dagiti nakaramuten a makagapu.

Ania Dagiti Makagapu iti Malnutrision?

Ti malnutrision ket maigapu iti kurang a sustansia a magun-odan dagiti selula ti bagi, ket dua ti kadawyan a makagapu: (1) kurang ti maipauneg a protina, calorie, bitamina, ken mineral ken (2) masansan nga impeksion.

Dagiti sakit a kas iti panagtakki, kamuras, malaria, ken sakit iti aangsan pakapuyenda ti bagi ken agbanag iti pannakapukaw dagiti sustansia iti bagi. Ikkatenda ti ganas a mangan, a maysa kadagiti pakaigapuan ti malnutrision. Maysa pay, nalaklaka a maimpeksion ti ubing a di nasayaat ti pannakataraonna. Isu a tumaud ti napeggad a kasasaad a pakatayan ti adu gapu iti malnutrision a gapu iti kurang nga enerhia ken protina, wenno protein-energy malnutrition (PEM).

Apay a dagiti ubbing ti ad-adda nga agsagaba iti malnutrision? Napartakda ngamin a dumakkel isu a kasapulanda ti ad-adu a calorie ken protina. Gapu iti dayta met la a rason, ad-adda a maapektaran iti malnutrision dagiti masikog ken agpaspasuso.

Masansan a mangrugi ti sakit ti ubing sakbay pay a maipasngay. No di nasayaat ti pannakataraon ti ina sakbay ken bayat a masikog, nalag-an ti ubing no maipasngay. Kalpasanna, agbanag iti malnutrision ti nasapa a panangpusot, di nasayaat a panangpakan, ken kinadulpet.

No kurang dagiti nasken a sustansia, matiltil ti ubing. Agkarasangit ken agkarasakit. Bayat a kumarkaro ti kasasaadna, ad-adda a madlaw a kumuttong, lumnek dagiti mata ken lulonanna, saan nga agbennat ti kudil ken tisyuna, ken dina mataginayon ti kinabara ti bagina.

Adda pay dadduma a kita ti di nasayaat a pannakataraon. Dagitoy ti mangtiltil met iti ubbing. Kas pagarigan, no kurang ti maipauneg a mineral​—nangruna ti iron, iodine, ken zinc​—ken dagiti bitamina​—nangruna ti bitamina A​—mabalin a kasta ti mapasamak. Sigun iti United Nations Children’s Fund (UNICEF), agarup 100 a milion nga ubbing iti lubong ti agkurang iti bitamina A ken agtungpal iti pannakabulsek. Pakapuyenna met ti resistensia, isu a saan a malabanan ti ubing dagiti impeksion.

Dagiti Nasaknapen nga Epekto

Ti malnutrision ti mangdadael iti bagi, nangruna iti ubing. Mabalin a maapektaran ti amin a paset ken sistema ti bagi​—agraman ti puso, dagiti bato, bituka, bagis, bará, ken ti utek.

Impakita ti nadumaduma a panagadal a ti pannakatiltil ti ubing ket mainaig iti nakapuy nga itatanor ti isip ken magapuanan idiay eskuelaan. Awagan ti maysa a report ti United Nations dagitoy nga epekto a kakaruan ken agpaut a resulta ti malnutrision.

Kadagiti ubbing a makalasat iti malnutrision, agtalinaed dagiti epektona agingga nga agkabannuagda. Isu a silaladingit a kinuna ti UNICEF: “Ti nasaknap a kinakuneng ti tao​—a maigapu iti dandani interamente a malapdan a rason​—ket nakaro a panangsayang, dakes pay ketdi, di nainsiriban wenno di pay ketdi maitutop a panangusar iti maysa a banag a maipaay iti pagimbagan.” Isu a rumbeng a pakaseknantayo unay dagiti agpaut nga epekto ti malnutrision. Inaig dagiti nabiit pay a panagsukisok ti di nasayaat a pannakataraon iti kinamaladaga kadagiti nakaro a sakit a kas iti sakit ti puso, diabetes, ken alta presion bayat ti kinaadulto.

Nupay kasta, bigbigen ti UNICEF a ti nakaro a malnutrision ket saan nga isut’ kasaknapan a parikut: “Nasurok a tallo a kakapat [iti] amin nga ipapatay a maigapu iti malnutrision ket di mainaig iti nakaro a malnutrision no di ket iti apagapaman ken kalkalainganna a kita ti malnutrision.” (Dakami ti nangitaliko.) Dagiti ubbing nga agsagsagaba iti apagapaman a malnutrision ket mabalin a makaptan iti napaut a sakit. Nasken ngarud a mailasin dagiti sintoma ti di nasayaat a pannakataraon kadagiti ubbing tapno mabalin nga ipaay ti umiso a panangagas.​—Kitaem ti kahon iti panid 7.

Dagiti Nakaramuten a Makagapu

Kas naammuanen, ti kurang a taraon ti kangrunaan a makagapu iti malnutrision. Ngem adda  nakarkaro pay a makagapu nga isu dagiti kasasaad iti kagimongan, ekonomia, kultura, ken iti aglawlaw. Ti kinapanglaw ti kangrunaan kadagitoy a mangap-apektar iti minilion a tattao, nangruna kadagiti napanglaw a pagilian. Ngem nupay maysa daytoy a pakaigapuan, ti kinapanglaw ket resulta met ti malnutrision, ta ti di nasayaat a pannakataraon kissayanna ti magapuanan ti tattao, isu a kumaro ti kinapanglaw.

Adda pay dadduma a pakaigapuan ti malnutrision. Ti kurang a pannakaammo pataudenna ti di umiso nga ugali iti pannangan. Dagiti impeksion, kas nakitatayon, adda epektoda. Adda met dagiti makagapu a nainaig iti kagimongan ken kultura,  kas ti di padapada a pannakaiwaras ti taraon ken ti panangidumduma kadagiti babbai. Masansan a dagiti babbai ti “maudi a mangan ken basbassit ti kanenda”​—kayatna a sawen, manganda no nakapanganen dagiti lallaki ken basbassit ti kanenda ngem kadagiti lallaki. Mapaidaman met dagiti babbai iti gundaway nga agadal a makatulong tapno maammuanda koma ti nasaysayaat a panangaywan kadagiti annakda.

Maysa pay, bumassit ti maapit a taraon gapu kadagiti kasasaad iti aglawlaw. Mairaman kadagitoy dagiti natural a didigra ken gubat. Sigun iti The State of Food Insecurity in the World 2001, manipud Oktubre 1999 agingga iti Hunio 2001 laeng, 22 a pagilian ti naapektaran iti tikag, 17 ti nabagyo wenno nalayus, 14 ti naapektaran iti gerra sibil wenno panagdadangadang, 3 ti naapektaran iti nakaro a lamiis, ken 2 ti naginggined.

Panangagas ken Pananglapped

Kasano a maagasan ti ubing nga agsagsagaba iti malnutrision? No nakaro ti malnutrision ti ubing, mabalin a ti panangyospital ti kasayaatan nga umuna a panangagas. Sigun iti libro dagiti doktor nga impablaak ti World Health Organization, tingitingen dagiti doktor ti kasasaad ti ubing sada agasan ti aniaman nga impeksion wenno kurang a pluido iti bagina. Mabalin nga in-inut a mapakan, a masansan a marugian babaen ti tubo a maiserrek iti agong agingga iti tian. Mabalin nga agpaut iti makalawas daytoy umuna a panangagas.

Sumaruno ti panangisubli iti sigud a panangpakan. Pasusuen manen ti ina ken paregtaenna a mangan iti adu no mabalin. Iti kastoy a kasasaad, nasken a madungngo ken aktual a maparegta a mangan. Dakkel ti pagsayaatan ti panangasikaso ken panangipateg iti panangpatanor iti ubing. Iti daytoy a tiempo, mabalin a masursuruan ti ina no kasano ti umno a panangaywan, panangpakan ken panangdalus iti anakna, tapno din agsubli ti malnutrision. Kalpasanna, mairuaren ti ubing iti ospital. Ti ubing ket nasken a maeksamen manen iti ospital wenno klinika tapno maammuan no nasalun-aten.

Nabatad ngarud a ti pananglapped iti malnutrision ti kasayaatan a maaramid. Isu nga iti adu a pagilian, nangipasdeken dagiti gobierno ken pribado nga organisasion kadagiti programa a mangnayon iti sustansia dagiti taraon nga agpaay iti kaaduan a tattao. Tumultulong met dagiti komunidad a manglapped iti malnutrision iti adu a pamay-an, kas iti programa a panangisuro iti nutrision, panangsalaknib iti suplay ti danum nga inumen, panagaramid kadagiti kasilias, panangtaginayon a nadalus iti aglawlaw, kampania a panagbakuna, ken panangiwanwan iti panagdakkel ken itatanor ti ubbing.

Ngem ania ti maaramidan ti tunggal tao tapno malapdan ti malnutrision? Adda dagiti makatulong a singasing iti kahon iti panid 8. Mairaman kadagitoy, irekomendar ti nutrisionista ti ubbing a ni Georgina Toussaint nga agsubli ti ina iti pediatrician wenno klinika a mangas-asikaso iti kinasalun-at kalpasan ti pito nga aldaw manipud panagpasngayna, inton mabulanan ti anakna, sa binulanen kalpasanna. Masapul met nga ipadoktor ti ina ti anakna no adda sintoma a makurkurangan iti danum, nakaro ti panagtakki, wenno aggurigor ti ubing.

Nupay makatulong dagitoy a singasing tapno mapasayaat ti pannakataraon ti ubbing, masapul nga aminentayo a ti malnutrision ket dakkel a parikut​—nagdakkelan a parikut a di kabaelan a risuten ti tattao. Bigbigen ti Encyclopædia Britannica: “Nupay kasta, agtalinaed a dakkel a parikut ti panangipaay iti umdas a suplay ti taraon ken ti panangisuro iti nutrision iti amin a tattao.” Adda ngarud aya namnama nga agpatingganto daytoy “di madmadlaw a pakarigatan”?

[Footnote]

 [Kahon iti panid 7]

AGSAGSAGABA AYA TI ANAKMO ITI MALNUTRISION?

Kasano a tingitingen dagiti doktor ti kinasalun-at ti maysa nga ubing? Mabalin a sukimatenda ti nadumaduma a pagilasinan ken sintoma, saludsodenda dagiti ugalina a mangan, ken paeksamenda iti laboratorio. Nupay kasta, kadawyan nga agpannurayda iti timbang ken rukod. Rukodenda ti bagi ti ubing sada ipadis dagiti rukod kadagiti kadawyan a pagsurotan a rukod. Makatulong dayta kadakuada a mangikeddeng iti kita ken kinakaro ti malnutrision.

Ti timbang, katayag, ken ti kadakkel ti takkiag dagiti kapatgan a rukod. No mapagdilig ti timbang ken edad, maammuan ti kinakaro ti di nasayaat a pannakataraon; no nakaro, narapis ken nakakutkuttong ti langa ti ubing. Maibilang a nakaro ti sakit no nasurok nga 40 a porsiento a nalaglag-an ti ubing ngem iti normal, saan unay a nakaro no 25 agingga iti 40 a nalaglag-an ngem iti normal, ken apagapaman no 10 agingga iti 25 a nalaglag-an ngem iti normal. Ti nababa unay a ratio ti katayag ken edad ipakitana a nakaro ti di nasayaat a pannakataraon​—natiltil ti ubing.

Ti marasmus, kwashiorkor, ken ti kombinasion dagitoy a dua ti kakaruan a kita ti protein-energy malnutrition (PEM) wenno malnutrision iti enerhia ken protina. Madlaw ti marasmus (in-inut a panagkuttong) kadagiti agsussuso a maladaga manipud 6 ken 18 a bulan. In-inut a madlaw dayta kas nakaro a kinakurang dagiti calorie ken sustansia ken tumaud gapu iti di unay panangpasuso wenno ti panangusar kadagiti nalaokan a kasukat ti gatas ti ina. Nakakutkuttong ti ubing, narapis dagiti maselna a dumket kadagiti tulang, ken natiltil. “Aglanglanga a lakay ti rupa” ti ubing, naalipunget, ken agkarasangit.

Ti termino a kwashiorkor, a nagtaud iti maysa a dialekto ti Africa kaipapananna ti “naipusing nga ubing.” Tuktukoyen dayta ti napusot nga ubing gapu iti kappasngay a kabsatna. Agparang daytoy kalpasan a napusot ket nupay pakairamanan ti kurang a calorie, tumaud dayta gapu iti kinakurang dagiti protina. Dayta ti pakaigapuan ti panangtaginayon ti bagi iti pluido, isu a kasla imbal dagiti ima, saka, ken bimsog ti tian ti ubing. No dadduma apektaranna met ti rupa, isu a kasla kabus dayta. Agsugatsugat ti kudilna ken sabali ti kolor ken itsura ti buokna. Lumteg ti dalem, saan a naganaygay ken naliday dagiti ubbing a kastoy ti kasasaadda. Kastoy ti kasasaad ni Erik, a nadakamat iti napalabas nga artikulo, a makabulan laeng a pinasuso ti inana; kalpasanna pinasusona iti natibnokan a gatas ti baka. Idi tallo a bulannan, nataraonan iti digo ti nateng ken naasukaran a danum sa naipaaywan iti maysa a kaarruba.

Ti maikatlo a kita ti PEM ket pakairamanan dagiti kasasaad ti marasmus ken kwashiorkor. Amin dagitoy a kasasaad mabalin a pakatayan no di maagasan iti umiso a tiempo.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

SALAKNIBAM TI ANAKMO MANIPUD ITI MALNUTRISION!

◼ Nasken a nasustansia ti taraon ti ina. Masapul nga ad-adu a calorie ken protina ti kanen dagiti agpaspasuso a babbai. Dagiti protina ti kangrunaan a makatulong iti panangpataud ti ina iti gatas. Isu a no bassit ti taraon, iyun-una a pakanen dagiti agpasngay a babbai ken babassit nga ubbing.

◼ Kaaduanna, ti gatas ti ina ti kasayaatan a taraon ti maladaga. Agpayso daytoy nangnangruna iti umuna nga al-aldaw kalpasan ti panagpasngay. Ngamin, ti gatas ti ina ket addaan kadagiti antibody wenno substansia a mangsalaknib iti ubing manipud iti impeksion. Bayat ti umuna nga uppat a bulan wenno nasursurok pay, mangipaay ti gatas ti ina iti amin a sustansia a kasapulan ti maladaga tapno dumakkel ken tumanor a naimbag.

◼ Nupay ti gatas ti ina ti agtultuloy a kangrunaan a taraon ti ubing, manipud iti maikapat ken maikanem a bulan, mabalinen a pakanen iti dadduma a taraon. In-inut nga ikkam kadagiti nalusak a prutas ken nateng. Padasem a pakanen iti maysa pay la a kita ti taraon. Kalpasan ti dua wenno tallo nga aldaw, no magustuannan ti taraon, paramanam iti sabali. Siempre, anus ken adu a panangikagumaan ti kasapulan sakbay a magustuan ti ubing ti baro a taraon. No isagsaganam ti kasta a taraon, laglagipem a masapul a nakadaldalus ti amin! Ugasam a naimbag ti taraon ken uray dagiti alikamen nga usarem!

◼ Manipud iti maikalima ken maikasiam a bulan dagiti maladaga, kaaduanna a mangrugidan nga agkasapulan iti ad-adu a calorie ken protina ngem iti maipaay ti gatas. Itultuloymo a kanayon nga ikkan iti agsasabali a taraon. Mabalin a pakanem nga umuna ti ubing iti cereal ken nateng, sa karne ken dairy product wenno gatas ken produkto a nagtaud iti gatas. Nupay masagat dagiti kaunaan a taraon ti maladaga, manipud iti maikanem a bulan ken agpatpatuloy, mabalinen a gerretem iti napino. Saan a nasken nga asinam wenno asukaram.

◼ Kalpasan ti walo a bulan, saanen a gatas ti ina ti kangrunaan a taraon ti ubing no di ket suplemento laengen dayta. Ti ubing ket mangrugin a mangan iti taraon a kanen ti pamilia. Masapul a kanayon a nakadaldalus ti taraon, ken masapul a magerret iti napino tapno nalaklaka a ngalngalen. Ti nasustansia a taraonna ket pakairamanan dagiti prutas ken nateng, cereal ken bukbukel, karne, ken dairy products. * Kangrunaanna, kasapulan ti ubbing dagiti taraon a nabaknang iti bitamina A. Dadduma a pagarigan ket gatas ti ina, berde a natnateng, ken dagiti duyaw a prutas ken nateng a kas kadagiti mangga, carrot, ken papaya. Kadagiti ubbing nga awan pay tallo ti tawenda, masapul a manganda iti maminlima wenno mamin-innem iti kada aldaw.

◼ Ti kaaduan a nadumaduma a taraon nga agduduma ti kombinasionna ket mangipaay kadagiti sustansia a mangsalaknib iti anakmo. Siguraduen koma ti ina ti mangipaay iti nasustansia a taraon iti anakna, ket dina piliten a mangan no nabsogen wenno paritan no kayat pay ti ubing ti mangan.

[Footnote]

[Ladawan]

Umanamong dagiti eksperto a dandani kanayon a gatas ti ina ti kasayaatan a taraon para iti kappasngay

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[Ladawan iti panid 7]

Dagiti ubbing a mangmangan iti linugaw a trigo ken nateng iti maysa nga eskuelaan idiay Bhutan

[Credit Line]

Rinetrato ti FAO/Retrato ti WFP: F. Mattioli

[Ladawan iti panid 9]

Adda maaramidam tapno mapasayaat ti pannakataraon ti anakmo

[Credit Line]

Rinetrato ti FAO