Nabalitokan a Bunga nga Addaan iti Makapainteres a Napalabas

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FIJI

TAWEN 1789 idi. Ti 7 a metro ken awan linongna a barangay ket napno iti tattao. Nagbassit dayta no idilig iti naglawa a taaw. Gapu iti bisin, kumapkapuy ken nabannogen dagiti pasaherona gapu ta adu nga aldawen nga agkarkarasda. Nupay dadakkel ti dalluyon ken napigsa ti angin, ikagkagumaanda a di lumned ti barangayda. Kasapulan pay a lumasatda iti nasurok a 5,000 a kilometro iti dida kabesado a taaw a dadduma a pasetna ket addaan iti peligroso a kadilian ti korales. Nakirang ti taraon ta iti kada aldaw, mapalubosan laeng a mangan ti tunggal tao iti 30 a gramo a tinapay (biskuit ti bapor) ken uminum iti bassit a danum. Kasla nagbassit ti gundaway a makalasat dagitoy a tattao.

Iti nasurok la bassit a makalawas, immalsa dagiti tripulante ti bapor sada kinontrol dayta. Inluganda ida iti maysa a pang-emerhensia a barangay sada binaybay-an ida nga agkatangkatang, ket  maysa kadakuada ti napapatay idi rimmaut dagiti katutubo. Sinarangetda met ti nakaro a bagyo a napakuyogan ti napipigsa a kimat ken gurruod sa dandani dida nalibasan dagiti kumamkamat a nakabarangay a katutubo manipud iti pagaammo idi kas ti Cannibal Isles.

Apay a naallukoy dagitoy a lallaki iti daytoy nasulinek ken peligroso a paset ti Abagatan a Pacifico, a nagadayo manipud kadagiti pagtaenganda idiay England, nga ayan dagiti naurnos a minuyongan ken hardin? Birbirokenda ngamin idi ti naisangsangayan a puon ti rimas. Palubosandakami a mangilawlawag no kasano a daytoy napintas a kayo ken ti nasustansia a bungana ket naaddaan iti napateg nga akem iti daytoy a pakasaritaan ken kadagiti immun-una a naimbanuaran a panaglayag tapno agtakuat.

Nalabit am-ammomon dagiti lallaki iti barangay iti nadakamaten a salaysay. Isuda dagiti nakalasat iti nagdakes nga iyaalsa iti Bounty. Ti 215 a tonelada a bapor ti Britania a Bounty, a tinarawidwidan ni Kapitan William Bligh ket naglayag manipud England sa nagpa-Tahiti. Idi simmangpet, inlugan ni Bligh dagiti naisangsangayan a “pasahero”​—dandani 1,000 a katubtubo a puon ti rimas. Maabrut ti gastos iti pannakaibiahe dagitoy nakamasetera a mula babaen ti nasustansia a nabalitokan a bungada apaman a  maimula dagitoy iti baro a lugarda kadagiti kolonia ti Britania iti adu nga isla ti Caribe.

Nayurnos daytoy a proyekto gapu iti balakad ni Sir Joseph Banks iti gobierno ti Britania, nga iti dayta a tiempo ket sigaganat nga agsapsapul iti baro a pangalaanna iti taraon dagiti adipen nga agtartrabaho kadagiti kaunasan. Ni Banks, nga agtartrabaho idi kas mamalbalakad iti Kew Botanical Gardens nga asideg iti London, England, ket naglayagen kas botanista a kadua ni Kapitan James Cook iti immun-una a panagdaliasatna tapno agtakuat iti Pacifico. * Nasaksakbay a naamirisda a dua ken ni Cook ti manamnama a kinapateg ti rimas.

Nupay saan a kimmuyog ken ni Bligh, nangaramid ni Banks kadagiti plano tapno maaywanan dagiti mula kabayatan ti naunday a panagdaliasatda iti taaw, ket inyunay-unayna a masibugan dagitoy iti danum ti tamnay. Patien ti dadduma a mannurat a ti pannakaipangpangruna ti pannakaaywan ken pannakasibug dagiti katubtubo a puon​—a nakaarusan dagiti tripulante​—ti mabalin a nangtignay kadagiti agrabiado idin a tripulante nga umalsa. Iti taaw ti Tonga, idi agsapa ti Abril 28, 1789, ni Bligh ken ti 18 a matalek a tattaona ti nabaybay-an nga agkatangkatang bayat a napangtaanda iti pannakapapatay. Nalabit natay ti nagadu a “pasahero” a katubtubo a rimas gapu ta dagitoy ket imbelleng iti baybay dagiti maragragsakan nga immalsa.

Nupay kasta, ni Bligh ket saan a tao a nalaka a sumuko. Rinugianna ti naawagan a “kalatakan a panaglayag iti pakasaritaan ti baybay babaen ti awan linongna a barangay.” Iti pito a lawas a napnuan rigat, inturongna daytoy bassit a barangay nga agdaliasat iti nasurok a 5,800 a kilometro nga agpaamianan a laud sa limmabas kadagiti isla a pagaammo itan kas Fiji, agingga iti makindaya a kosta ti New Holland (Australia), ket sitatalged a simmangladda iti isla ti Timor.

 Idi nagawid sadi England, naipaaywan ken ni Bligh ti dua pay a bapor, isu a napan manen idiay Tahiti tapno agala kadagiti puon ti rimas. Tawen 1792 idin ket sibaballigi nga impanna ti agarup 700 a nakamasetera a “pasahero” kadagiti isla ti St. Vincent ken Jamaica iti West Indies. Ita, umad-adun ti puon ti rimas sadiay​—nga agbungbunga iti balitok, no ar-arigen, iti sirok dagiti narukbos a bulbulongda.

Nupay sigurado a naisangsangayan a pakasaritaan ti pannakaispal ken panagtakuat ti panaglayag ni Bligh, nabiit pay laeng dayta a paset ti pakasaritaan ti rimas. No makapagsao la koma ti puon ti rimas, nagadu la ketdi ti maestoriana maipapan iti napasamak rinibu a tawenen ti napalabas idi daytat’ intugot dagiti nagkauna a marino iti naisangsangayan a panaglayagda tapno agtakuat!

Dagiti Immun-una a Panaglayag ti Puon ti Rimas

Patien dagiti arkeologo nga adda sumagmamano nga immakar iti makinlaud a Pacifico, ket ti kabaruan kadagitoy ti nangrugi idi agarup 1500 K.K.P. * Manipud iti Abagatan a daya nga Asia, nagusar dagiti umili a Lapita kadagiti doble ti kaskoda a barangay tapno umakarda kadagiti pagilian a pagaammo itan kas Indonesia, New Guinea, New Caledonia, Vanuatu, ken Fiji agingga iti makintengnga a paset ti Pacifico. Nairaman kadagitoy dagiti nakaskasdaaw a panagdaliasat, no panunoten a dadduma kadagitoy a biahe iti nagbabaetan dagiti isla ket kaipapananna ti panangballasiw iti kinilkilometro a taaw nga awan man la ti islana.

Adu a tattao agraman taraken nga animal, suplay a taraon, ken nadumaduma a bukel, sanga, ken nakamasetera a mulmula ti makarga dagiti doble ti kaskoda ken nalaka nga imaniobra a barangay dagiti Lapita. Bayat a nagwaras dagiti Lapita iti intero a Pacifico, natakuatan ken nagnaedanda dagiti isla ti Melanesia, Polynesia, ken Micronesia iti amianan ken New Zealand iti abagatan. Nagwarasda a kas kadagiti allon ti dalluyon, ket idi agangay, nakadanonda iti addayo a lugar a kas iti Easter Island ken Hawaii. * Sadinoman a naglayaganda, karaman dagiti agpaut a puon ti rimas kadagiti naisangsangayan a “pasaheroda.”

Adut’ Pakausaranna ken Nasustansia a Taraon

Idiay Fiji ita, kas iti adu pay a paset ti lubong, napateg ti rimas kas nasustansia ken nalaka ti balorna a taraon. Agpaut ken nabunga ti dadduma a kita ti puon ti rimas. Masansan nga agbungada iti mamitlo iti kada tawen agingga iti 50 a tawen, uray no dakes ti paniempo. Kasla tinapay ti kalukneng ti bungana ket nadumaduma ti raman ti adu a kitana. Gagangay a kasla tinapay ken patatas ti ramanna. Mabalin nga ilingta, isalapusop, iyurno wenno i-bake, iprito, ken masansan a maaramid a dulse. Mabalin nga ibilag ken tapongen a mausar iti panagluto, ket no maderder ken maartem, mabalin latta a makan kalpasan ti adu a tawen.

Ti bulongna ket mabalin a pagbalkut iti taraon a kas iti ikan wenno manok tapno agtalinaed ti agneb ken nanamda kabayatan ti panagluto. Naimas met ken kasla mani ti raman ti naukisan a bukelna. No dadduma, maurnong ti tutotna ken kaay-ayo dagiti ubbing a ngalngalen kas chewing gum. Nagadu la ketdin ti pakausaranna! Isu met la gayam a magusgustuan ti dadduma a taga isla ti Pacifico ti puon ti rimas.

Imbaga kadakami ti taga Fiji a ni Ledua a no madakamat ti rimas, malagipna agpadpada dagiti naimbag ken dakes a kapadasanna idi ubing pay. Ti pamiliana ket addaan iti lima a dadakkel a puon ti rimas. Trabaho ni Ledua a kaykayan ti bulbulong ti rimas iti arubayanda, ket kagurgurana dayta. Iti kasumbangirna, masansan a kalpasan nga aggapuda iti eskuelaan, agpurosda nga agkakabsat iti rimas sada ilako dagitoy iti binalaybalay. Kalpasanna, igatang dagiti dadakkelda ti naglakuan iti masapsapulda a tumabuno kadagiti Nakristianuan nga asamblea a kas iti taraon, plete iti bus, wenno baro a sapatos.

Nalabit agnanaedka iti maysa kadagiti adu a paset ti daga a pakaimulmulaan itan daytoy adun ti nadaliasatna a “pasahero” babaen ti nangayed a nagan nga Artocarpus altilis. Nalabit dimo impagpagarup a daytoy nakaskasdaaw a parsua ket maysa a gameng wenno napateg ken napintas a banag. Nupay kasta, maamiris ti adu a taga isla ti Pacifico a ti nagan a rimas ti mangipalagip iti nagadu a napasamak a naisangsangayan a panagdaliasat ken panagtakuat, dagiti umili a Lapita, ken ni Kapitan Bligh.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 25]

Puon a Nagadu ti Maipaayna

Kanayon a berde ti nataenganen a puon ti rimas. Damo a naggapu dayta kadagiti kabakiran ti Malaysia. Kas miembro iti pamilia Moraceae, dayta ti kabagian ti higos, moras, ken langka. No nataenganen, mabalin a tumayag agingga iti 12 a metro ken agsaringit iti mabalin a putden ken imula. Ti puon ti rimas ket agsabong iti nalaka a malasin ken nagsina a rinaay a kalalaki ken kababai. Dagitoy a sabong, a no addada iti kabakiran ket agpannuray iti babassit a panniki nga agkaan iti prutas tapno mapasamak ti polinasion ken maiwaras dagiti bukelna, ti dumakkel kas nagtitimbukel wenno sukog itlog a bunga nga agarup kas iti kadakkel ti bassit a melon a berde ti ukisda ken maris krema agingga iti bimmalitok a duyaw ti unegda.

Ti puon ti rimas ket addaan met iti nagdadakkel, nasileng, ken nakaberberde a bulbulong a mabalin a paglinongan iti nabara nga init iti tropiko. Maus-usar no dadduma ti nalukneng ken nalag-an a kayona iti panagaramid iti muebles ken barangay, idinto ta pasaray maus-usar ti makin-uneg a paset ti ukisna a pagaramid iti kita ti lupot nga agdinamag iti intero a Pacifico kas tapa. Maus-usar ti kasla gatas a tutotna a pagtapkal tapno saan nga agtedted ti maysa a banag, ket iti dadduma a lugar, maus-usaren ti latex a pagtapal kadagiti nablo wenno pigket a pangtiliw kadagiti tumatayab.

[Ladawan iti panid 24]

Impinta ni Robert Dodd a mangiladladawan iti iyaalsa iti bapor a “Bounty”

[Credit Line]

National Library of Australia, Canberra, Australia/Bridgeman Art Library

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Nadumaduma ti pakalutuan ti rimas