Ti Naisangsangayan nga Iyaakar

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA

MINILION a saka ti dumalagudog iti daga. Agdadarisonda a sumungsungad, bayat nga umatipukpok ti nalabaga a tapuk. Agtartaray ti pangen babaen iti karantiway a gurgurongda bayat a lumaslasatda iti tantanap, katurturodan, ken nalawa a karuotan, sada dumammang kadagiti karayan ken waig. Nagaduda nga umab-abante. Pampanawandan ti nalawa a karuotan a naipungeten a naarab. Daytoy nagadu a pangen nga agug-uga ken kumaribuso ti maysa kadagiti naisalsalumina a kadawyan a pabuya dagiti atap nga animal ditoy daga​—ti naisangsangayan nga iyaakar dagiti wildebeest.

Ti Minuyongan ti Eden iti Africa

Ti Serengeti ket daga a saan a mataltalon. Nakalawlawa dayta yantangay adda kadagiti pagilian ti Tanzania ken Kenya. Addaan iti katurturodan a karuotan a mangsaklaw iti agarup 30,000 a kilometro kuadrado. Nadam-eg a daga ti bulkan ti rabawna, isu a narukbos dagiti agtubtubo a ruot a nangabbungot iti daga. Adda disso nga ayan ti kakaykaywan ti

 akasia ken nasiit a kaykayo a pagtaraon ti pampamilia dagiti agar-arab nga elepante. Ti adu a pangen dagiti giraffe ket singangayed ken sibabannayat nga agakar-akar iti karuotan nga addaan iti sumagmamano a kakaykaywan.

Iti dadduma a lugar, simmilengen dagiti timmangken a granito gapu iti angin ken tudo. Makita dagitoy nga agdawdawadaw kadagiti kapatagan ken nagsayaat a pagpaliiwan dagiti leon ken leopardo. Adu ti hipopotamo ken buaya kadagiti agsikkosikko a naapres a karayan. Kadagiti nawayang a tanap, makita nga agar-arab ti adu a pangen dagiti wildebeest, hartebeest, topi, ken adu pay a kita ti antilop. Agaaripuno dagiti mawaw a zebra kadagiti disso nga ayan ti danum, sada aribungbongan dagitoy, a kas iti puraw ken nangisit nga abalorio a naubon kadagiti kuentas. Laklakaen laeng ti nagadu a gasela ken impala ti aglagtolagto kadagiti kapatagan gapu iti nagdadakkel ken immarko nga askawda. Ti adu a pangen dagiti cape buffalo, nga addaan iti nagdadakkel a nagkurba a sara ken maskulado a bagi, ti sibabannayat nga agar-arab, ken mangguyguyod kadagiti rimmuok ti ruot babaen ti dadakkel a sungoda.

Nagadu ti pangen dagiti leon iti Serengeti. Iti nadagaang nga aldaw, agiddada iti linong dagiti dadakkel ken babassit a kayo, ket ur-urayenda ti napariir a rabii sada aganup. Dandani saan a malasin dagiti labang a leopardo iti pagiddaanda, ta singangayed nga aguldagda iti nangangato a sangsanga ti kaykayo, a saan a madlaw ti kaaddada gapu kadagiti kasla labang a lawag iti sirok ti bulbulong. Para iti cheetah, maitutop unay a lugar ti nawayang a kapatagan para iti nasiglat a panagtarayna. Gistay di malasin ti narapis a bagina bayat a kamkamatenna ti padana nga animal a kayatna nga anupen iti kapanagan.

Kinapudnona, ti sistema ti ekolohia ti Serengeti ket maysa a paraiso dagiti animal a nakaskasdaaw a buyaen. Ngem ti nagadu a pangen dagiti wildebeest ti maysa kadagiti kangrunaan a natural a pagsidsiddaawan iti lubong dagiti animal.

Ti Bulbulagaw iti Kapanagan

Mapattapatta a 1.5 a milion a wildebeest ti agdakdakiwas iti Serengeti. Karkarna ti langa daytoy a parsua. Atiddog ti ulona ken nasileng dagiti matana, nga aginnaddayo iti ngatuen ti bangabangana. Ti sarana a kaasping iti sara ti baka ket medio agkurba nga agpababa ken agpasikigan sa nagkawing nga agpangato. Agsalog ti bukotna agingga iti kasla lupoy a kutitna ken saan a mayataday ti kadakkel daytoy iti napipigsa nga abaga ken tengngedna. Dagiti narapis ken karantiway a gurong ti mangsupsuportar iti nadagsen a pammagi ti wildebeest. Ti wildebeest ket kalanglanga ti nadumaduma nga animal gapu iti atiddog ken puraw nga imingna, natayengteng  a muldot iti tengnged, ken ipus a kaasping iti ipus ti kabalio.

Masansan a nakakatkatawa ken makalinglingay ti makaray-aw a kababalin dagiti wildebeest. No agpapangenda, nakaar-arimbangawda a kasda la iti rinibu a tukak. Iti panagtakderda iti nawayang a kapanagan, kunam la no masmasdaaw ken agam-amangada bayat a matmatmatanda ti intero nga aglawlawda.

No dadduma, adda kalakian a wildebeest nga agtaraytaray iti kapanagan sa agsigkisigking ken tumanaray nga agrikusrikus. Agwangwang-it ken aglagtolagto a kunam la no nakasiksikkil dagiti gurongna, sana kugtakugtaran ti daga isu nga umatipukpok ti tapuk iti nakakatkatawa a pamay-an. Kuna ti dadduma nga igaggagarana nga aramiden dagitoy tapno agpalastog kadagiti kabaian wenno pakdaaranna ti dadduma a kalakian nga isu ti naturay. No dadduma, kasla agang-angaw laeng ti kalakian.

Naipasngay iti Naranggas a Lubong

No umiso ti tiempo, mangrugin nga agpasngay dagiti wildebeest. Naisangsangayan ti abilidadda nga agpasngay nga aggigiddan. Ipasngayda ti 80 agingga iti 90 a porsiento kadagiti urbonda iti las-ud ti tallo a lawas. Kabayatan daytoy a tiempo, rinibu a kappasngay a wildebeest ti agim-immik iti pangen. Masapul nga asitgan a dagus ti tunggal ina ti urbonna, ta no aggigiddan nga aglibas ti pangen, nalaka laeng a maisina ti urbon iti inana ket bassit ti tsansana nga agbiag no bukbukodna.

Maipasngay dagiti urbon iti naranggas a lubong nga ayan dagiti kanayon a nasiput nga agkaan kadakuada. Sakbay nga agpasngay dagiti kabaian, urayenda nga awanen dagiti pagilasinan nga adda peggad. Ngem no kellaaten ida ti maysa a mangnganup, naisangsangayan ti abilidadda a mangitantan iti panagpasngayda sada aglibas. Kalpasanna, inton awanen ti peggad, ituloyda ti naan-anay a panagpasngayda.

Kasla nainkasigudan a madlaw ti urbon ti kaadda ti peggad isu a tumakder a dagus sumagmamano a minuto kalpasan ti pannakaipasngayna. Kalpasan ti makalawas, makatarayton iti 50 a kilometro iti kada oras iti kapanagan.

Tiempo ti Iyaakar

Adu a pangen dagiti wildebeest ti lumaslasat iti Serengeti. Ti tudo ti makagapu iti sangsangkagiddan nga iyaakarda. Ti tudo ket gapuanan ti tinawen a siklo ti paniempo. Iti intero a makatawen, masansan nga agtudo iti maysa a lugar iti daytoy naglawa a karuotan.

Inaldaw a kasapulan dagiti wildebeest ti danum ken ruot nga arabenda. Agtalinaedda iti maysa a lugar no la  ket ta adda taraon ken danum. Ngem no umas-asidegen ti kalgaw, mangrugin a magango ti ruot iti kapanagan ken agmagan dagiti disso nga ayan ti danum. Din makauray ti pangen dagiti wildebeest iti panagtudona. Masapul a mapandan iti matutudo a lugar.

Sadinoman a pagtuduanna, nagbiit nga agbaliw ti natikag a kapanagan. Iti sumagmamano nga aldaw, addan dagiti agtubo a berde a saringit iti nadam-eg a daga sa agbalin dagitoy a narukbos a ruot. Nasustansia ken natubbog dagiti naganus a saringit​—a kaay-ayo unay dagiti wildebeest.

Madlaw dagitoy a parsua no sadino ti pagtudtuduanna uray no adayo daytoy. Awan ti makasigurado no kasano nga ammoda nga agtudo iti sabali a paset ti Serengeti​—babaen ngata man ti panangsirpatda iti panaggurruod ken panagkimatna iti adayo a lugar wenno pannakalang-abda iti agneb ti nabara nga angin. Nupay kasta, tapno agbiag ti pangen, masapul nga umakarda. Ket talaga nga umakarda!

Peligroso a Panagdaliasat

Iti damo, nabannayat ti iyaakar. Mannakipulapol a parsua dagiti wildebeest; apaman a mangrugi nga agturong ti maysa kadakuada iti sabali a direksion, agsardeng nga agarab ti dadduma nga adda iti aglawlawna sada padasen a tuladen. Di agbayag, nakaskasdaawen ti iyaakar ti intero a pangen. Gapu ta mawaw ken mabisinda, agabanteda. No dadduma, agtarayda. Iti sabali a tiempo, nabunbuntog ken agsasarunoda a magna isu a tumaud dagiti nauuneg a desdes iti natapuk a daga.

Nagadut’ peggad iti panagdaliasatda. Sursuroten ida dagiti animal nga agkaan iti padada nga animal sada sipsiputan ti siasinoman a nabuntog a magna, pilay, wenno masakit. Bayat nga umab-abante dagiti wildebeest, mastrekda ti teritoria ti pangen dagiti leon, a mangtamtambang kadakuada. Babaen ti panaglemmengda iti kaliddaan, agtaray dagiti leon iti tengnga dagiti agar-arab nga animal, tapno agsisina dagitoy gapu iti buteng. Gundawayan dagiti leopardo, cheetah, atap nga aso, ken hyena ti aniaman nga animal a maudi wenno maisina manipud iti kangrunaan a pangen. No adda mapapatay, umay dagiti buitre. Agsisinniplag ken pagiinnagawanda dagiti tedda, ket awan ti ibatida no di laeng ti tultulang a pumuraw inton agangay bayat a mabilag iti nabara nga init ti Africa.

Nakapegpeggad dagiti naapres a karayan a masapul a dammangen ti pangen. Naisangsangayan a buyaen ti panagdammangda, ta rinibu nga animal ti tumpuak manipud kadagiti nangato a takdang. Kaaduan ti makadammang a sitatalged. Dadduma ti mayanud gapu iti kinaapresna wenno sikbaben dagiti buaya nga agur-uray iti uneg laeng ti karayan. Mapasamak daytoy peligroso a panagdaliasat iti kada tawen. Inton malpas, mabalin a 3,000 a kilometro ti sinaklaw dayta.

Tao​—Ti Kangrunaan a Mammapatay

Rinibun a tawen a saan unay a makibibiang ti tao iti iyaakar dagiti wildebeest. Ita, ti tao ti kangrunaanen a mamagpeggad iti daytoy a pabuya. Kadagiti kallabes a dekada, inkagumaan dagiti gobierno ti Tanzania ken Kenya a salakniban ti nagadu nga animal ti Serengeti. Ngem uray no umakar dagiti wildebeest iti uneg dagiti masalsalakniban a beddeng a pagkamangan ti atap nga an-animal, rinibu nga animal ti ilegal a siluan ken patayen dagiti mangnganup. Babaen kadagiti barut a pagsiloda, makasabidong a pana, ken paltog, anupenda dagiti animal tapno masuplayan iti karne ken rekuerdo dagiti magagaran nga aggatang. Maysa a buyot dagiti mangsalsalaknib kadagiti animal ken montero ti agpatpatrolia kadagiti masalsalakniban a lugar, ngem naglawa ti Serengeti isu a dandani imposible a masalakniban dayta a naan-anay. Bayat nga umad-adu ti tattao, dumakdakkel ti panagkasapulan a pagnaedanda dagitoy nadam-eg a kapanagan. Kanayon a mapagdedebatean ti panangilasin iti dadakkel ken nalalawa a daga a pagnaedan dagiti atap nga an-animal.

Minilion idi a bison ti agdakdakiwas kadagiti kapanagan ti Amianan nga America. Ita awandan. Pagamkan ti dadduma a kasta met laeng ti mapasamakto iti dadakkel a pangen dagiti wildebeest iti Makindaya nga Africa. Nakalkaldaang no dumtengto ti aldaw nga awanen ti kasta a nakaskasdaaw a parsua. Segseggaantayo ti aldaw inton naan-anay a balanse ken agkaykaysan ti panagbiag ti tao ken an-animal. (Isaias 11:6-9) Kabayatanna, agtultuloy a pagsiddaawantayo daytoy nagpaiduma a pasamak​—ti naisangsangayan nga iyaakar dagiti wildebeest.

[Ladawan iti panid 18]

Masapul a dumammang dagiti pangen kadagiti naapres a karayan