Dagiti Nakaskasdaaw a Sentido Dagiti Animal

NATALGED ti panagrikna ti utot iti kasipngetan no agdakiwas nga agbirok iti taraon. Ngem di ammo ti utot a ti bara nga aggapu iti bagina ket madlaw ti karasaen a maawagan iti pit viper. Gapu ta dina ammo dayta, agngangabit ken patay. Ti dadali ket naan-anay a nagaburan iti darat iti aquarium a paglanglanguyan ti mabisin a pating. Saan a makita ti pating ti dadali, ngem apagdarikmat nga agsarimadeng ti pating, ilumlomna ti sungona iti darat, sana alun-onen ti dadali.

Wen, ti karasaen ken ti pating dagiti pagarigan ti an-animal nga addaan kadagiti naisangsangayan a sentido nga awan iti tattao. Iti kasumbangirna, adu a parsua ti addaan kadagiti sentido a kas ti adda kadatayo ngem napigpigsa ken naiduma ti kapigsa dagitoy. Dagiti mata ti naimbag a pagarigan iti daytoy.

Dagiti Mata a Makakita iti Di Makita ti Tao

Ti isuamin a kolor a makita ti matatayo ket nagbassit laeng a paset dagiti elektromagnetiko a radiasion. Kas pagarigan, saan a makita dagiti matatayo ti infrared a radiasion, wenno silnag nga at-atiddog ngem iti nalabaga a lawag. Nupay kasta, iti nagbaetan dagiti mata ken agong dagiti karasaen, adda dua a babassit a paset ti bagi a makailasin iti infrared a radiasion. * Isu nga uray iti kasipngetan, siuumiso a makemmegda dagiti biktimada a dandani di agbalbaliw ti temperatura ti bagida uray naiduma ti temperatura ti aglawlaw.

Adda ultraviolet (UV) a lawag iti labes ti lila a pungto ti makita a lawag. Nupay ditay makita, makita ti adu a parsua, agraman dagiti tumatayab ken insekto, ti lawag nga UV. Kas pagarigan, ammo dagiti uyokan ti ayanda sigun iti posision ti init​—uray pay no medio nayuyem ken di makita​—babaen ti panangsapulda iti asul a langit ken panangbirokda iti maisilsilnag a lawag nga UV. Adu nga agsabong a mula ti addaan iti disenio a masirayan babaen laeng iti lawag nga UV, ket dadduma ti mangiparang pay iti “pakailasinan iti nektar”​—maysa a paset a pakakitaan iti naiduma a silnag ti UV​—tapno masarakan dagiti insekto ti nektar. Kasta met laeng ti pamay-an ti dadduma a prutas ken bukbukel tapno masarakan ida dagiti tumatayab.

Tangay makita dagiti tumatayab ti silnag nga UV ken gapu iti daytoy a lawag ket rumangrang pay ti kolor ti dutdotda, nalabit nasudsudi ti kolorda kadagiti padada a tumatayab ngem iti panagkitatayo kadakuada. Makitada “ti nasudsudi a kolor ngem ditay maawatan,” kinuna ti maysa a mangad-adal kadagiti tumatayab. Ti abilidadda a mangsiray iti lawag nga UV ti makatulong pay iti dadduma a kali a mangsapul kadagiti utot, wenno marabutit iti talon. Kasano? “Ti isbo ken ibleng” dagiti kalakian nga utot, sigun iti pagiwarnak a BioScience ket “addaan iti kemikal nga umagsep iti UV, ken markaanda ti desdesda babaen iti isbo.” No kasta, “mailasin dagiti tumatayab ti luglugar nga aduan iti utot” isu nga ipamaysada ti agbirok sadiay.

Apay a Natadtadem ti Panagkita Dagiti Tumatayab?

Nakaskasdaaw ti panagkita ti tumatayab. Kuna ti libro nga All the Birds of the Bible, a “ti  kangrunaan a rason ket ad-adu ti selula a pagkita dagiti tisyu a mangporma iti ladawan a nangap-ap iti uneg ti matada ngem iti adda iti mata ti dadduma a parsua. No ad-adu ti selula a pagkita, natadtadem ti panagkita dagiti mata kadagiti babassit a banag uray iti adayo. Nupay adda agarup 200,000 a selula a pagkita iti kada milimetro kuadrado iti mata ti tao, kaaduan a tumatayab ket mamitlo ti kaaduda, ket dagiti kali, buitre, ken agila ket addaan iti sangamilion wenno ad-adu pay a selula iti kada milimetro kuadrado.” Sa adda pay paglaingan ti dadduma a tumatayab. Tunggal matada ket addaan iti dua a foveae, wenno paset ti mata a sensitibo unay iti nakudrep a lawag​—dagiti paset a mangpatadem iti panagkitada​—isu a makakitada iti adayo ken natadem ti panagkitada uray no napartak ti tayabda. Addaan met iti kastoy a mata dagiti tumatayab nga agtiliw kadagiti agtayab nga insekto.

Dagiti tumatayab ket addaan met iti pannakalente ti matada a naisangsangayan ti kinaluknengda ken nagbiit a maipokus. Nakapegpeggad koma ti panagbiagda bayat nga agtaytayabda​—nangruna kadagiti bakir ken kasamekan​—no nalibeg ti panagkitada iti amin a banag. Wen, anian a nainsiriban unay ti disenio ti mata dagiti tumatayab! *

Pannakailasin iti Koriente

Ti kasasaad a nadakamat itay maipapan iti nailumlom a dadali ken pating ket pudno a napasamak kabayatan ti nasientipikuan a panagadal kadagiti pating. Kayat idi a maammuan dagiti managsukisok no mailasin dagiti pating ken pagi ti nagbassit a koriente nga aggapu iti sibibiag nga ikan. * Tapno maammuanda, nangilumlomda kadagiti electrode, wenno banag a mangpataud iti koriente, iti darat ti aquarium dagiti pating sada inikkan iti maitutop a boltahe. Ania ti resultana? Idi nakaasidegen ti pating kadagiti electrode, sirurungsot a kinemmegna dagitoy.

Mailasin a dagus dagiti pating ti koriente a kas ti pannakangngeg ti lapayag iti uni. Ngem dagiti electric fish ket addaan iti active electroreception. Kas iti panniki a mangiruar iti uni ken maawatanna ti kallingag, mangiruar dagitoy nga ikan iti koriente wenno pulso, sigun iti kakikitada, ket kalpasanna, babaen kadagiti espesial a sentido, mailasinda ti aniaman a pakasingaan dagitoy a tay-ak ti koriente. * Isu a kabaelan dagiti electric fish nga ilasin dagiti lapped, ti mabalin a biktimaenda, wenno ti agbalin nga asawada.

Naisigud a Kompas

Panunotem man no ti bagim ket addaan iti naisigud a kompas. Sigurado nga awan problema no mapukawka! Natakuatan dagiti sientista nga adu a parsua a pakairamanan dagiti uyokan ken trout, a maysa a kita ti ikan, ti addaan kadagiti nagbabassit a kristal ti magnetite, a natural a magnetiko a substansia. Konektado dagiti selula nga addaan kadagitoy a kristal iti sistema ti nerbio. Isu a dagiti uyokan ken trout mailasinda dagiti magnetic field, wenno dagiti aglawlaw ti maysa a batumbalani wenno banag a kasta ti maaramidanna. Kinapudnona, usaren dagiti uyokan ti magnetic field ti daga tapno makaaramidda kadagiti rara ken masarakanda ti papananda.

Natakuatan met dagiti managsukisok nga adda magnetite kadagiti kita ti bakteria nga agbibiag iti arinsaed iti tukok ti baybay. No makibur ti arinsaed, suroten dagiti bakteria ti magnetic field ti daga tapno sitatalged a masarakanda ti taengda iti tukok ti baybay. Ta no saan a kasta, mabalin a matayda.

Mabalin met nga adda magnetiko a sentido ti adu nga agakar-akar nga animal a pakairamanan dagiti tumatayab, pawikan, salmon, ken balyena. Nupay kasta, kasla saanda laeng nga agpannuray iti daytoy a sentido, no di ket agdaliasatda babaen ti nadumaduma a sentido. Kas pagarigan, nalabit usaren dagiti salmon ti napigsa a panagangotda tapno masarakanda ti waig a nakayanakanda. Agdaliasat dagiti martines iti Europa babaen iti init; ken dadduma pay a tumatayab babaen kadagiti bituen. Ngem kas kinuna ti propesor iti sikolohia a ni Howard C. Hughes iti librona a Sensory Exotica​—A World Beyond Human Experience, “ditay pay laeng maawatan dagitoy ken ti dadduma pay a misterio iti nakaparsuaan.”

Panagdengngeg nga Apalan ti Tao

No maidilig iti tattao, adu a parsua ti addaan iti nakaskasdaaw a panagdengngeg. Nupay mangngegtayo dagiti uni a 20 agingga iti 20,000 a hertz (siklo iti tunggal segundo), mangngeg dagiti aso ti 40 agingga iti 46,000 a hertz, ket dagiti kabalio, iti nagbaetan ti 31 ken 40,000 a hertz. Mangngeg pay  dagiti elepante ken baka ti nakabangbangag nga uni (nabangbangag pay ngem iti mangngeg ti tao) agingga iti 16 a hertz. Agsipud ta ad-adayo ti madanon dagiti nabangag nga uni, mabalin a makikomunikar dagiti elepante iti distansia nga uppat a kilometro wenno nawatwatiwat pay. Kinapudnona, kuna ti dadduma a managsirarak a mabalintay nga usaren dagita nga animal tapno mapakdaarandatayo a nasaksakbay maipapan iti ginggined ken nakaro a bagyo. Nakabangbangag ngamin ti unida a dua.

Nadumaduma met ti kapigsa ti panagdengngeg dagiti insekto. Dadduma ti makangngeg pay iti dua nga octave ti uni a nasingsinggit ngem iti mangngeg ti tao ket ti dadduma iti nabangbangag nga uni. Sumagmamano nga insekto ti dumngeg babaen iti naingpis, daplat, kasla eardrum a kulapot, nga adda iti dandani tunggal paset ti bagida malaksid ti ulo. Makangngeg ti dadduma babaen kadagiti pino a buok a saan laeng a tignayen ti timek no di ket uray ti kabassitan a pul-oy ti angin, a kas kadagidiay patauden ti ima ti tao. Daytoy a kinasensitibo ti mangilawlawag no apay a narigat a patayen dagiti ngilaw!

Panunotem laengen no mangngegmo ti arimpadek ti insekto! Ti kasta a nakaskasdaaw a panagdengngeg ti ik-ikutan laeng ti kakaisuna iti lubong nga agtayab a mamalia​—ti panniki. Siempre, kasapulan dagiti panniki ti naisangsangayan a pagdengngeg tapno makatayabda iti kasipngetan ken matiliwda dagiti insekto babaen ti echolocation wenno panangsapul iti addayo wenno di makita a banag babaen iti uni, wenno sonar a pangammo iti pagtataudan ti uni. * Kuna ni Propesor Hughes: “Panunotem ti maysa a sistema ti sonar nga ad-adda nga adelantado ngem iti adda kadagiti kamomodernuan a submarinotayo. Ita, panunotem a dayta a sistema ket us-usaren ti bassit a panniki a mabalinmo a tapayaen. Amin dagiti panagkuenta a mangipalubos iti panniki a mangilasin iti kaadayo, kapartak, ken uray pay ti partikular a kita ti insekto a puntiriana ket aramiden ti utek a basbassit pay ngem iti kuko ti tanganmo!”

Tangay agpannuray met ti umiso nga echolocation iti kapigsa ti uni, dagiti panniki “makontrolda ti kasinggit ti unida a mabalin nga apalan ti asinoman a kumakanta iti opera,” kuna ti maysa a libro. * Nabatad a babaen iti naisangsangayan a karenken ti kudil kadagiti agong ti dadduma a kita, dagiti panniki maiturongda met ti uni iti silnag. Mamataud amin dagitoy a paglainganda iti moderno unay a sonar a makatulong kadagiti panniki nga agsapul kadagiti banag a kas iti kapino ti buok ti tao, a kas man la makitada dagitoy!

Malaksid kadagiti panniki, dua pay a kita ti tumatayab​—dagiti langaylangayan iti Asia ken Australia ken dagiti oilbird iti tropikal nga America​—ti agus-usar met iti echolocation. Ngem kasla usarenda laeng daytoy a paglaingan tapno makasawarda  kadagiti nasipnget a gukayab a pagaponanda.

Sonar iti Baybay

Agus-usar met iti sonar dagiti toothed whale a maysa a kita ti balyena, nupay kasapulan pay a takuaten dagiti sientista no kasano ti eksakto a panagandar daytoy. Mangrugi nga agandar ti sonar dagiti dolphin babaen iti maigiddiat nga uni, a mapapati nga agtaud iti agong, saan nga iti karabukob. Ti melon​—ti nagtimbukel a nataba a tisyu iti muging ti dolphin​—iturongna ti uni iti silnag, a “manglawag” iti maysa a lugar nga adda iti sanguanan ti animal tapno mailasinna ti nadumaduma a banag ken ti pakainaigan dagitoy iti aglawlaw. Kasano a mangngeg dagiti dolphin ti kallingagda? Kasla saan a ti lapayagda, no di ket babaen ti makimbaba a pangada ken paset ti bagi a nainaig iti dayta, a konektado iti paset ti lapayag a maawagan iti middle ear. Nakapatpateg ta daytoy a rehion ket addaan met laeng iti taba a kas iti masarakan iti melon ti dolphin.

Nakaskasdaaw ta ti sonar dagiti dolphin ket kaasping la unay ti mathematical waveform wenno apag-isu nga uni a naawagan iti Gabor. Daytoy, kuna ni Hughes, “ti mangpaneknek nga apag-isu ti sonar nga uni dagiti dolphin.”

Mabaliwan dagiti dolphin ti kapigsa ti sonar-da manipud iti arasaas laeng agingga iti makasisileng a 220 a decibel. Kasano kapigsa dayta?  Mangpataud iti 120 a decibel ti napigsa a musika a rock, ket 130 a decibel ti uni ti maysa a putok. Gapu ta nakabalan dagiti dolphin iti sonar a napigpigsa nga amang, mailasinda ti bambanag a kas iti kabassit ti 8 a sentimetro a bola iti kaadayo a 120 a metro ken mabalin nga ad-adayo pay no nalinak ti danum.

No panunotem dagiti nakaskasdaaw a sentido nga adda kadagiti sibibiag a parsua, saanka aya nga agamanga ken masdaaw? Gagangay a kasta ti reaksion dagiti napakumbaba ken addaan pannakaammo a tattao. Dayta ti mangipalagip kadatayo iti saludsod no kasano ti pannakaaramidtayo. Agpayso a maatiw dagiti sentidotayo no maidilig kadagiti sentido dagiti dadduma nga animal ken insekto. Nupay kasta, datayo laeng ti matignay kadagiti mapaliiwtayo iti nakaparsuaan. Apay nga adda kasta a riknatayo? Ken apay a saan laeng a dagiti sibibiag ti kayattayo a maawatan no di ket kayattayo met a matarusan ti panggep dagitoy ken maammuan ti mismo nga akemtayo kadakuada?

[Footnotes]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 9]

Agaluad Dagiti Insekto!

“Kada aldaw, no rumiwet, pud-no nga adda nakaskasdaaw a mapasamak iti uneg ti katurturodan iti asideg ti San Antonio, Texas, [E.U.A.],” kuna ti libro a Sensory Exotica​—A World Beyond Human Experience. “Iti adayo, mabalin a pagarupem a nakakitaka iti nagdakkel a nangisit nga ulep a tumaytayok manipud iti uneg ti daga. Ngem saan nga asuk ti nangkullaap iti langit iti sarsardam, no di ti rumrummuar a 20 milion a panniki a maawagan iti Mexican free-tailed bat nga aggapu iti kaunggan ti Bracken Cave.”

Sigun iti nabiit pay a pattapatta, 60 a milion ti bilang dagiti panniki a rummuar iti Bracken Cave. Tumayabda nga agpatangatang agingga iti kangato a 3,000 a metro a mangkamat kadagiti insekto a kaay-ayoda a kanen. Nupay napno ti tangatang iti rabii iti nagadu a nakabangbangag nga uni dagiti panniki, saanda a mariro, ta tunggal maysa kadagitoy naisangsangayan a mamalia ket addaan iti moderno unay a sistema a mangilasin iti bukodda a kallingag.

[Ladawan]

Bracken Cave

[Credit Line]

Impaay ni Lise Hogan

[Ladawan]

Dagiti Mexican free-tailed bat​—sonar

[Credit Line]

© Merlin D. Tuttle, Bat Conservation International, Inc.

 [Ladawan iti panid 7]

Dagiti uyokan​—panagkita ken magnetiko a sentido

[Ladawan iti panid 7]

Golden eagle​—panagkita

[Ladawan iti panid 7]

Pagi​—pannakailasin iti koriente

[Ladawan iti panid 7]

Pating​—pannakailasin iti koriente

[Ladawan iti panid 7]

Martines​—panagkita

[Ladawan iti panid 7]

Salmon​—panagangot

[Credit Line]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.

[Ladawan iti panid 7]

Pawikan​—mabalin a magnetiko a sentido

[Ladawan iti panid 8]

Elepante​—makangngeg iti nakabangbangag

[Ladawan iti panid 8]

Aso​—makangngeg iti nakasingsinggit

[Ladawan iti panid 9]

Dagiti dolphin​—sonar