Mano a Talaga ti Sentidotayo?

“Naglaka ken nagsayaat unay ti pannakibagaytayo iti aglawlawtayo, ngem ditay maawatan a naimbag no kasano a mapasamak uray dagiti kasimplean nga aramiden dagiti sentidotayo.”​—SENSORY EXOTICA​—A WORLD BEYOND HUMAN EXPERIENCE.

PANUNOTEM nga agbisbisikletaka iti nakataltalna a lansangan iti probinsia. Bayat nga agpedpedalka, marikna dagiti sakam ti kalkalainganna a panangibaddekmo iti pedal tapno mataginayon ti kapartakmo. Dagiti paset ti bagim a nainaig iti kinabalanse ti tumultulong kenka nga agtugaw a naimbag; maang-angot ti agongmo dagiti ayamuom; makitkita dagiti matam ti intero a buya ti lugar; mangmangngeg dagiti lapayagmo ti uni dagiti billit. No mawawka, gaw-atem ti botelia a paginumam, babaen iti tulong dagiti naisangsangayan a sentido kadagiti ramaymo. Gapu iti panagramanmo ken dagiti sentido a mangilasin iti napudot ken nalamiis, maramanam ti inumen ken mariknam ti temperaturana. Ibaga dagiti pagrikna iti kudilmo ken dagidiay adda iti muldotmo no kasano kapigsa ti pul-oy ti angin ket, babaen ti pannakitunos dagiti matam, maammuam no kasano kapartak ti panagbisikletam. Marikna met ti kudilmo ti temperatura ken kinasalimuot ti lugar, ket ammom no kasano ti kabayagmon nga agbisbisikleta gapu iti pannakaammom iti oras. Inton agangay, kayatmon ti aginana ken mangan gapu iti bannog ken bisinmo. Wen, ti biag ket talaga a nagsayaat a panagtutunos dagiti sentido!

Lima Laeng Aya Dagiti Sentidotayo?

Bayat nga agbisbisikletaka, mano a sentido ti agtigtignay​—ti laeng aya gagangay a lima: panagkita, panagdengngeg, panagangot, panagraman, ken panagrikna? Sigun iti Encyclopædia Britannica, dagitoy lima a sentido ti inlista ti nagkauna a pilosopo a ni Aristotle, a “nagdakkel ti impluensiana nga uray la a kuna ti adu a tattao a lima laeng ti sentido a kas man la awanen ti sabali pay.”

Ngem sigun iti Britannica, dagiti panagadal maipapan laeng iti kinasensitibo ti kudil “ipamatmatda ti ebidensia a dagiti sentido ti tao ket nasursurok ngem lima.” Kasano a kasta? Ti dadduma a pakausaran a dati a naikaykaysa iti sidong ti panagrikna ti maibilang itan a naiduma a sentido. Kas pagarigan, dagiti pagrikna iti ut-ot marikna ken mailasinda ti puersa a mangpagaraw, ti puersa a patauden ti pudot, ken dagiti patauden ti kemikal wenno dadduma pay  a substansia. Dadduma pay a sentido ipariknada ti nagatel. Adda dagiti ebidensia a mangipakita a mariknatayo ti di kumurang a dua a kita ti puersa a maiparabaw iti bagitayo​—ti nalag-an ken ti nadagsen. Ti bagitayo ket addaan met iti adu pay a kita ti makin-uneg a sentido. Ania ti pakausaranda?

Dagiti Makin-uneg a Sentido

Dagiti makin-uneg a sentido madlawda dagiti mapaspasamak a panagbalbaliw iti bagitayo. Ipakaammoda no mabisin, mawaw, mabannog, adda nasakit iti bagitayo ken no masapul nga agangestayo wenno mapantayo iti kasilias. Maitunos iti pagorasan ti bagitayo, dagiti makin-uneg a sentidotayo ti mangiparikna a nabannogtayo iti ngudo ti aldaw ken adda jet lag-tayo wenno nabannogtayo gapu ta nageroplanotayo a napan iti lugar a sabali ti orasda ngem iti naggapuantayo. Kinapudnona, gapu ta “madlawtayo” ti panagbaliw ti oras, naisingasing a mailista ti pannakaammo iti oras a maysa kadagiti sentido.

Adda met sentidotayo a pagtimbeng, nga adda iti makin-uneg a lapayagtayo. Mariknana ti grabidad, kapartak, ken ti panagtayyek. Ket kamaudiananna addaantayo iti sentido a maawagan kinesthesia tapno mariknatayo a mabennat dagiti maseltayo, agkidem dagiti matatayo, ken ammotayo ti garaw ken posision dagiti ima ken sakatayo.

Siempre, saan la a dagiti tattao ti addaan kadagiti sentido. Addaan met dagiti animal iti nadumaduma a sentido, agraman dagiti nakaskasdaaw a sentido nga awan kadatayo. Iti sumaganad nga artikulo, amirisentayo ti dadduma kadagitoy. Usigentayo met a naimbag ti bagitayo ken dagiti naisangsangayan a galad a mamagbalin kadagiti tattao a naisangsangayan kadagiti sibibiag a parsua ditoy daga.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 4]

Ti Nakaskasdaaw a Panagrikna ti Tao

Naisangsangayan ti kinaumiso ti panagrikna ti ima ti tao. Sigun iti magasin nga Smithsonian, naammuan dagiti managsirarak a maapiras ti imatayo uray ti tallo laeng a micron ti tadolna. (50 agingga iti 100 a micron ti diametro ti buok ti tao.) Nupay kasta, no “mausar ti

kinagaspang imbes a tulnek, natakuatan dagiti managsirarak a mailasin ti ima ti kinagaspang a 75 a nanometer”​—kakasangaribu ti maysa a micron ti nanometer! Ti kasta a nakaskasdaaw a kinasensitibo ket maipagarup a maigapu iti 2,000 a pagrikna iti murdong ti tunggal ramay.

Dakkel met ti paset ti panagriknatayo iti salun-at ken pagimbagantayo. “No maaprosan, ti maysa a tao ket mangiruar kadagiti hormone a mangpabang-ar iti ut-ot ken makatulong kenkuana nga agpanunot a sitatalna,” kuna ti U.S.News & World Report. Patien ti dadduma a no ti maysa nga ubing ket mapaidaman iti naayat nga apros ti sabsabali, sumardeng ti itatanor ti utek ken bagina.

[Picture Credit Lines iti panid 3]

Mata: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; lapayag ken makin-uneg a lapayag: © 1997 Visual Language; ima: The Anatomy of Humane Bodies, agraman dagiti ladawan kalpasan ti biag nga indrowing ti sumagmamano kadagiti kalaingan nga eksperto iti Europa . . . Oxford, 1698, William Cowper