Ti Misterio ti Cahokia

ANIA ti malagipmo no panunotem dagiti historiko a siudad? Roma, London, Paris? Ti ngay Cahokia? ‘Cahokia?’ nalabit mayimtuodmo. Wen, ti Cahokia​—nga adda idiay Illinois, sangapulo ket tallo a kilometro iti daya ti St. Louis, Missouri, E.U.A. * Gapu ta nagdakkel, sopistikado, ken nagsayaat ti pannakadiseniona, naisangsangayan idi dayta a siudad dagiti Americano nga Indian iti 500 a tawen. Idi alimpatok ti sibilisasionda idi agarup 1150 K.P., dakdakkel ti Cahokia ngem iti London wenno Roma iti dayta a panawen.

Gapu ta nasurok a sangapulo ket tallo a kilometro kuadrado, sigun iti maysa a reperensia, “di mapagduaduaan [a ti Cahokia] ti kadakkelan a siudad iti amianan ti Mexico sakbay pay a timmaud dagiti naisurat a historia.” (Encyclopedia of North American Indians) Kanayonanna, iti tanap ti Mississippi River, adda reggaay dagiti bunton a daga. Nupay dida makasao, dagitoy ti pakalaglagipan nga adda idi rumangrang-ay a sibilisasion ditoy. Kinapudnona, ti St. Louis a mismo ket nabirngasan iti Mound City (Siudad Dagiti Bunton) sakbay a nagaburan ti 26 a bunton iti las-ud dagiti beddengna idi napalawa ti siudad.

Masalsalakniban a Historiko a Lugar

Dadduma a Katutubo nga Americano ibilangda ti Cahokia a maysa a pangrugian a mabalin a pangtuntonan ti adu a tribu iti namunganayanda. Kuna ti libro a The Native Americans a “dagiti taga Mississippi a nagaramid iti adu a bunton ti puon dagiti kaputotan a Chickasaw, Seminole, ken Choctaw.” Sigun iti sabali pay a reperensia, isuda ti inapo dagiti Creek, Cherokee, Natchez, ken dadduma pay.

Idi damo, adda 120 a bunton ti daga iti Cahokia. Ngem ita, kalpasan ti nabayagen a panagtalon ken panangpalawa iti siudad iti dayta a lugar, 80 laengen ti nabati. Kadagitoy, 68 ti adda iti las-ud dagiti beddeng ti agdama a 890 nga ektaria a historiko a lugar iti dayta nga estado.

Nanipud idi 1925, masalsalaknibanen ti Cahokia kas Historikal a Lugar iti Estado ti Illinois. Ket idi 1982, pinanaganan ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization ti Cahokia Mounds a maysa kadagiti gameng iti kultura a maikari a mataginayon nga agpaay iti lubong. Ngamin, napateg daytoy tapno maawatantayo ti nagkauna a pakasaritaan ti Amianan nga America.

Apay a Ditoy?

Idi rugrugi ti 700 K.P., ti aglawlaw ti Cahokia ket pagnanaedan dagiti Indian iti kultura ti Late Woodland. Nupay kasta, naaramid dagiti bunton agarup 200 a tawen kalpasanna. Apay a naipasdek ditoy ti Cahokia? Gapu met laeng kadagiti rason  a naipasdek ti St. Louis iti kaparangetna. Dayta a lugar ket asideg iti nagsapalan ti tallo a dadakkel a karayan​—ti karayan ti Mississippi, Missouri, ken Illinois​—iti nadam-eg ken malaylayus a kapatagan. Aw-awagan dayta dagiti geologo kas ti American Bottom.

Nagadu idi ti lames ken agkaraakar a tumatayab kadagiti karayan ken waig ditoy. Saan la a tarikayo ti naipaay ti kakaykaywan iti aglawlaw no di ket uray dagiti atap nga animal a kangrunaan a gubuayan iti karne, nangruna ti maysa a kita ti ugsa a naawagan iti white-tailed deer. Nagun-odan iti asideg nga Ozark Plateau ti dadduma pay a kinabaknang ti nakaparsuaan kas iti basalto, nalabaga a naba ti landok, maysa a kita ti mineral a naawagan iti galena, ken granito. Kadagiti kabangibang a tay-ak, nagadu met ti pan-aw a nausar a pagaramid iti balbalay ken dadduma pay nga estruktura para iti kaaduan nga umili iti siudad a nalabit 20,000 wenno ad-adu pay. Nawadwad ti naapit a mais, amaranth, pumpkin, karabasa, ken mirasol iti nadam-eg ken malaylayus a kapatagan. Mabalin met idi nga agala dagiti taga Cahokia iti kasla mani a bunga dagiti kayo a pecan ken hickory, agraman ti kasla lomboy a bunga ti balang a plum ken siitsiitan a blackberry. Kanayonanna, gapu kadagiti karayan, nakapagnegosioda iti amin a turongenda. Adda dagiti natakuatan idiay Cahokia a shell manipud iti Gulf of Mexico, gambang manipud iti rehion ti Great Lakes ti Amianan nga America, ken aragaag a mineral a maawagan iti mica manipud iti Appalachian Mountains.

Ti Biag ken Pammati Dagiti Taga Cahokia

Iti sentro dayta a lugar a pagpasangbayan kadagiti sangaili, adda mabuya a kas kadakkel ti tattao nga estatua a mangiladawan iti inaldaw a gagangay a mapaspasamak idi idiay Cahokia, agraman ti pananglalat iti ugsa ken pananggiling iti mais. Napateg iti sibilisasion dagiti taga Cahokia ti panagmula iti mais, agraman ti pananggun-od iti dadduma pay a kinabaknang ti nakaparsuaan.

Adda arkeologo a nangdeskribir iti Cahokia kas “Jerusalem iti Amianan nga America” ta nabatad ngamin a napigsa ti impluensia ti relihion iti tunggal aspeto ti kagimonganna. Nailanad iti maysa a reperensia nga “idi nakalatlatak ti Cahokia (A.D. 1000-1150), daytat’ addaan iti gobierno a dagiti opisialna ket naibilang nga iwanwanwan ti  Dios.” Impasimudaag dagiti natakuatan ditoy a bambanag idi un-unana ti panangmatmat dagiti taga Cahokia a saan a mabalin nga agsina ti relihion ken ti kagimongan. Sigun iti libro a Cahokia​—City of the Sun, “ti panagbiagda ket napno kadagiti panagsupadi​—sipnget ken lawag, urnos ken riribuk, naimbag a magunggonaan ken kinadakes a madusa.”

Namati dagiti taga Cahokia nga agtultuloy ti biag kalpasan ti ipapatay. Gapuna, napadayawan ken masansan a nalabor ti ritual dagiti naipumpon, nangruna kadagiti natan-ok, mannakabalin, ken babaknang. Ti dadduma kadagiti buntonda ket tanem ken mabalin a nausar a kas kadagiti piramid dagiti Faraon iti Egipto.

Panagpasiar Kadagiti Bunton

Kitaentayo a naimbag dagiti bunton. Nupay nagduduma ti kadakkel ken sukogda, naaramid amin dagitoy iti daga, a naibiahe kadagiti basket agingga kadagiti disso a pagaramidan iti bunton. Mapattapatta a no madagup, agarup 1.5 a milion a metro kubiko a daga ti naibiahe iti kastoy a wagas!

Adda tallo a kita ti bunton: dagiti atiddog a kaasping ti tolda a bunton, a mabalin a nausar a pangtandaanan iti maysa a lugar, nupay adda tanem iti uneg ti dadduma; dagiti bimmalisungsong a bunton, a mabalin a nausar met a pagitabonan; ken patad ti rabawda a bunton, nga agarup maysa a metro agingga iti tallopulo a metro ti kangatoda ken nagserbi a  lansad a nakaibangonan dagiti pasdek. Masansan nga adda dagiti templo, pagmimitingan ti konsilio, wenno pagnaedan dagiti natan-ok, mannakabalin, ken babaknang a naibangon kadagiti patad ti rabawda a bunton.

Ti umuna a pasiarentayo isu ti napanaganan iti Mound 72. Naibangon dayta iti rabaw ti tallo a babbabassit a bunton a nausar a tanem. Uppat a pulo ket tallo a metro ti kaatiddogna, 22 a metro ti kaakabana, ken 2 la a metro ti kangatona. Nupay basbassit no idilig iti dadduma a bunton, adu ti nakabakab ditoy a banag a naaramid idi ugma a mangilawlawag maipapan iti Cahokia. Ti bunton ket nakaitaneman ti maysa a lalaki a mabalin a prominente idi a lider. Mapasingkedan dayta gapu kadagiti naiwaras iti sirokna a dandani 20,000 nga abalorio a naaramid iti adu a shell a naala iti Gulf Coast. Kanayonanna, dagiti naidaton iti tanemna ket pakairamanan ti 800 a bai ti pana, 15 a nalukong a batbato a maus-usar idi iti ay-ayam dagiti Indian, dakkel a bunton ti mineral a mica ken narolio a gambang, a naitanem iti sibayna. Adda met naitanem ditoy nga agarup 300 a dadduma pay a tattao, a kaaduan kadagitoy ti agtutubo a  babbai. Mabalin a naidaton kas sakripisio ti adu kadakuada.

Monks Mound​—Apay a Naisangsangayan Unay?

Agpaamianantayo itan iti ballasiw ti makintengnga a plasa ti Cahokia nga agturong iti Monks Mound. Naipasurot ti naganna kadagiti monghe ti Trappist (miembro ti repormado a grupo ti Romano Katoliko a Cistercian nga Orden nga impasdek ni Armand de Rancé idi 1664 iti monasterio ti La Trappe idiay Francia) a nagnaed iti kaparangetna idi rugrugi ti dekada 1800 ken isuda ti aktual a nagaramid iti hardin iti bunton. Dayta ti kadakkelan a bunton idiay Cahokia ken kasla napaababa a piramid ngem addaan iti uppat ken nadumaduma ti katukadda a terasa. Naaramid dayta iti 14 a nadumaduma a panawen, ket maipagarup a naaramid dayta idi nagbaetan ti 900 ken 1200 K.P. Nasurok nga 6 nga ektaria ti lansad ti bunton ken “dakdakkel ngem iti aniaman a piramid idiay Egipto wenno Mexico.” Tallopulo a metro ti kangato ti bunton ken nasurok a 300 a metro ti kaatiddogna, isu a dayta ti kadakkelan a dinamili nga estruktura a naaramid sakbay a dimteng ni Christopher Columbus iti Makinlaud a Hemispero. Iti abagatan a deppaar ti Monks Mound, adda atiddog a rampa nga agturong kadagiti patad a terasana. Ipasimudaag dagiti nakabakab nga adda idi agdan iti daytoy a rampa.

Awan ti ordinario a tao a napalubosan nga umuli iti ngato dagitoy nga agdan. Adda dakkel a pasdek iti tapawna​—ti pagnanaedan idi ti agturay iti Cahokia, ti pangulo a naawagan iti Natan-ok nga Init. “Nalabit sadiay nga inaramid ti pangulo ken papadina dagiti narelihiosuan a ritual ken rebbengenda kas agturay. Sadiay met a sinukimatda ti kasasaad ti teritoriada, ken nangpasangbayanda kadagiti emisario a naggapu kadagiti nasulinek a lugar,” kuna ti Cahokia​—City of the Sun. Manipud iti daytoy a pagpaliiwan, mabalin met idi a paliiwen a naimbag ti pangulo ti nadumaduma nga estruktura iti baba a kukua ti komunidad, agraman ti sangbayan ti konsilio, kamarin, agamang, pasdek a mausar iti makaagas wenno ritual a panagpaling-et, pagikabilan iti bangkay wenno tultulang dagiti natay, ken balbalay dagiti umili.

Ti pangulo mabalinna met a sukimaten ti bakud iti aglawlaw ti siudad, agraman ti nagadu a torre a pagwanawanan. Ti tallo a kilometro a bakudna ket namitlo a nabangon manen, ket aginggat’ 20,000 a kayo ti kasapulan iti tunggal panagbangon manen. Patien ti dadduma nga arkeologo a nagserbi dayta kas bangen iti kagimongan. Ngem mabalin met a naaramid a pangsalaknib. Nupay kasta, maysa pay la a misterio no siasino ti kabusor idi dagiti taga Cahokia.

Ania ti Napasamak Kadagiti Taga Cahokia?

Adda pay sabali a misterio. Idi 1500 K.P., nabaybay-an ti Cahokia. Apay? Adu dagiti teoria. Awan ti makita kadagiti nakali nga ebidensia nga adda napasamak nga epidemia, iraraut, wenno natural a didigra. Nalabit a nadumaduma ti makagapu, agraman ti panagbalbaliw ti klima ken pannakakalbo dagiti kabakiran, ti nakaigapuan ti tikag, bisin, ken iyaalsa ti kagimongan.

Patien ti sumagmamano a sientista a mabalin a nagsagaba ti Cahokia iti adu a problema ti kagimongan a mangap-apektar met la ita iti adu a siudad a kas iti polusion, linnetletan, di umno a pagibasuraan, ken uray ti panaglalaban dagiti sibilian. Ngem gapu ta awan ita dagiti taga Cahokia a mangilawlawag iti panagbiagda idi, adu pay laeng dagiti misterio a di pay nasungbatan.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 14, 15]

KASANO A NANGRUGI TI CAHOKIA?

Nagadu ti pattapatta maipapan iti panangrugi ti sibilisasion ti Cahokia, ket saan nga agtutunos ti sungbat dagiti eksperto. Mamati ti retirado a direktor ti Newberry Library Center for the History of the American Indian a ni Francis Jennings, a dagiti nagkauna a kolonista manipud Mesoamerica (sibilisasion a timmaud iti dadduma a paset ti Mexico ken Sentral America) ti nangisangpet kadagiti mais ken arkitekturada iti Mississippi Valley. Kastoy ti insuratna: “Babaen iti panagnegosio dagiti kolonista, nabatad a nagbalinda a natantan-ok ngem kadagiti katutubo a tribu iti Mississippi Valley ta no kitaen iti mapa, kas iti kasaknap dayta ti maysa nga imperio. Manipud iti Mesoamerica, intugotda ti ugalida a panagaramid kadagiti patad ti rabawda a piramid sada nagibangon kadagiti templo ken pasdek ti administrasion iti tapaw dagitoy.”

Nupay kasta, admitiren ni Jennings a nagadu ti saan pay laeng a masigurado. “Agsisimparat ti kapanunotan dagiti arkeologo no dagiti taga Mississippi ket agpayso a kolonista a naggapu idiay Mexico. Dida met masierto ti isyu ken dida makaipaay iti natalged a pagpilian.”

Kuna ni George E. Stuart, iti librona nga Ancient Pioneers​—The First Americans: “Kadagiti adu nga arkeologo ken historiador iti arte, dagiti patad ti rabawda a bunton ket siaannad a naurnos iti aglawlaw dagiti plasa,” ket dadduma kadagiti damili, “ti pakakitaan iti nalawag ken nalabit saan a direkta nga impluensia ti Mesoamerica​—agraman dagiti kita ti mais ken bukbukel nga adda ita iti dayta a lugar.” Ngem adda imparipiripna a mangipakita a mapagduaduaan daytoy a teoria idi kinunana nga, “awan pay ti natakuatan iti Abagatan a daya a banag a naaramid idi ugma a sigurado nga inaramid dagiti taga Mesoamerica.” No kasta, misterio pay laeng daytoy: Siasino ti nangimpluensia kadagiti umili ti Cahokia? Dagiti ngata kolonista a taga Mesoamerica? Nalabit masungbatanto ti panawen ken ti arkeolohia inton agangay.

[Dagiti Ladawan]

Dagiti bai ti pana ken bato manipud iti Mound 72

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

TI SENTRO TI ASTRONOMIA ITI CAHOKIA

Ti sabali pay a naisangsangayan a banag nga adda idiay Cahokia isut’ agsasaganad a “naan-anay a sirkulo nga ayan ti nagdadakkel, agpapada ti nagbabaetanda a poste a dati a makita a nakatud-aw iti rabaw dagiti bunton.” (Magasin a National Geographic, Disiembre 1972) Naawagan dagitoy iti woodhenge gapu ta kaaspingda dagiti kadaanan a bato idiay Stonehenge, England a nausar idi kas naibasar iti init a kalendario.

Maus-usar manen ti maysa a woodhenge. Daytat’ sirkulo, a 125 a metro ti diametrona ken buklen ti 48 a nagdadakkel a poste a sedro nga ipagarup ti dadduma a pagpaliiwan iti init. Dagiti poste ket “naintar a maitunos iti itudtudo ti kompas. Kanayonanna, naurnosda iti wagas a ti maika-uppat a pulo ket siam a poste iti ruar ti sirkulo ti mabalin a pangbuyaan ti maysa a tao nga adda iti uneg ti sirkulo iti sumingsingising nga init no equinox (Marso 21 wenno Setiembre 23 a ti aldaw ken rabii ket agpada ti kaatiddogda) ken solstice (Hunio 21/22 wenno Disiembre 21/22) idi A.D. 1000.”

Naammuan dagiti arkeologo ti pakausaran ti tallo laeng a poste. Ti maysa a poste ti pagilasinan iti equinox, ti umuna nga aldaw ti primavera ken ti otonio, inton ti init ket lumgak iti isu met la a disso. Ti dua pay a poste ti pagilasinan iti umuna nga isisingising ti init no Disiembre 21/22 ken Hunio 21/22. Saan pay a naammuan ti pakausaran ti dadduma a poste.

[Ladawan]

Woodhenge

[Credit Line]

Cahokia Mounds State Historic Site

[Dagiti Ladawan]

Panangbuya iti sumingsingising nga init

Tiendaan ti Cahokia

Dagiti aktibidad iti komunidad

[Credit Line]

Makintengnga a tallo a lamina: Cahokia Mounds State Historic Site/Michael Hampshire

[Ladawan]

Panangiladawan ti maysa a pintor iti Cahokia a mabalin a naipasdek idi agarup 1200 K.P. Idi nakalatlatak dayta, agarup 20,000 ti umili iti dayta a siudad

1. Monks Mound

2. Makintengnga a plasa

3. Twin Mounds

4. Bakud

[Credit Line]

Cahokia Mounds State Historic Site/William R. Iseminger

[Dagiti Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Napalawa a lugar

Illinois River

Mississippi River

Missouri River

St. Louis

Cahokia Mounds

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 15]

Ti Cahokia Birdman Tablet

[Ladawan iti panid 17]

Atiddog a bunton a kaasping ti tolda

[Ladawan iti panid 17]

Bimmalisungsong a bunton

[Ladawan iti panid 17]

Patad ti rabawna a bunton

[Ladawan iti panid 18]

Cahokia Mounds Interpretive Center

Monks Mound

[Credit Line]

Dagiti retrato iti ngato ken baba: Cahokia Mounds State Historic Site

[Picture Credit Line iti panid 15]

Amin a retrato: Cahokia Mounds State Historic Site