Maysa Kadagiti Kaaduan ti Pakausaranna a Nuez Ditoy Daga

ADDA naisangsangayan a “nuez” a nakapagdaliasaten iti intero a lubong. Mangipaay nga agpadpada iti taraon ken inumen. Ket ti nagpaiduma a buya ti puon daytoy a nuez ti pakabigbigan dagiti isla iti tropiko. Ania a nuez ti tuktukoyenmi? Ti niog. Maysa dayta kadagiti kaaduan ti pakausaranna a nuez ditoy daga. *

Kadagiti tattao a saan nga agnanaed iti Tropiko, ti puon ti niog ket mabalin a maysa laeng a simbolo ti panagbakasion iti Tropiko. Ngem napatpateg nga amang dayta kadagidiay agnanaed iti Tropiko. Sigun kadagiti taga Indonesia, ti bungana ket “kas iti kaadu ti aldaw iti tawen ti pakausaranna.” Iti Pilipinas, kastoy ti naikuna: “Daydiay agmulmula iti niog agmulmula iti pangalaanna iti alikamen, kawes, taraon, inumen, pagtaenganna, ken ipatawid kadagiti annakna.”

Saan nga aglablabes ti panangibaga iti kasta.  Sigun iti libro a Coconut​—Tree of Life, ti puon ti niog ket “saan laeng a mangipaay iti taraon, inumen ken pagluto a lana, no di ket mabalin met a pagatep dagiti bulongna, mausar ti amuratna a pagaramid kadagiti tali, ikamen, samirad, ken pagpigadan, mausar nga alikamen ken pagarkos ti sabutna, ket pakagun-odan iti asukar ken arak ti nasam-it a tuba dagiti sanipna.” Kuna pay ti libro: “Uray ti kayo ket mabalin nga usaren, no umiso ti pannakapukanna.” Kinapudnona, dagiti umili iti Maldive Islands iti Taaw Indiano ket nagaramid kadagiti barangay manipud iti niog, sa inlayagda kano dagitoy idiay Arabia ken iti Pilipinas. Ngem napaneknekan a ti niog, imbes a dagiti nagmula iti dayta, ti kangrunaan a managdaliasat iti addayo a lugar iti ballasiw taaw.

Bukel a Managdaliasat iti Addayo a Lugar iti Ballasiw Taaw

Mayat ti panagtubo ti niog iti igid ti kaaduan a kosta ti Tropiko, no la ket ta masansan nga agtudo. Nupay mabalin nga imula dagiti umili ti adut’ pakausaranna a puon ti niog, nakapagdaliasat latta ti niog a bukbukodna iti dadduma kadagiti kasusulinekan a paset ti daga. Adu ti pamay-an ti pannakaiwaras ti bukbukel, ngem us-usaren ti niog ti taaw. Ket dayta ti makagapu a naballigi kas managdaliasat iti lubong.

No natangkenanen ti niog, matnag dayta. Iti dadduma a kasasaad, ti natangkenan a bunga nga adda iti aplaya ket agtulid iti baybay. No agatab, mabalin a mayanud ti niog iti baybay. Gapu ta napno iti angin ti naammurat a bunotna, nalaka a tumpaw ti niog. No ti niog ket adda iti isla dagiti korales iti Pacifico, mabalin a tumtumpaw laeng dayta iti maysa a deppaar ti baybay. Ngem no makadanon iti nawayang a baybay, makapagdaliasat iti addayo a lugar.

Ti danum ti apgad a mangdadael iti kaaduan a bukel ket mabayag nga umagsep gapu iti naandur a bunot ti niog. Nalaka a maanduran dagiti niog ti tallo a bulan a kaaddada iti baybay. No dadduma, agkatangkatang dagitoy iti rinibu a kilometro, ngem kaskasdi a mayat ti panagtuboda apaman a maisangladda iti maitutop a lugar. Nalabit kastoy ti pannakaimula ti niog iti adu a tropikal a kosta iti lubong.

Ti Pangpananam a Gagangay iti Tropiko

Iti ruar ti Tropiko, mabalin a pagarupen ti adu a pangpananam laeng ti niog kadagiti kendi wenno biskuit. Ngem no mapanka iti Abagatan a daya nga Asia, matakuatam a ti niog ket talaga nga adut’ pakausaranna a nuez. Sigun iti libro a Pacific and Southeast Asian Cooking, “ti niog ket maysa kadagiti kapatgan a ramen iti panagluto iti amin a pagilian, rehion, ken isla manipud Hawaii agingga iti Bangkok.” Kuna pay ti libro a kadagiti agnanaed kadagita a lugar, “ti niog ket napateg a paset iti biag a pakagun-odanda iti sustansia . . . iti adu a kita ken dandani di mabilang a nadumaduma a putahe ken pangpananam.”

Simple ti makagapu a napateg ti niog kadagiti kosina iti tropiko: Mangipaay iti inumen, gatas, ken lana. Tubbog ti niog ti pangawag iti nalitnaw ken nasam-it a likido iti uneg ti di pay natangkenan ken berde a nuez. Naimas ken makarepresko dayta nga inumen a masansan a mailako iti adu a tiendaan iti igid ti kalsada kadagiti lugar iti Tropiko. Iti kasumbangirna, magun-odan ti getta no madanuman ti naigad a lasag ti niog sa mapespes. Ti getta ti mangpananam ken mailaok kadagiti sopas, sarsa, ken bellaay.

Tapno masinglag, pisien ti mannalon ti natangkenan a niog sana ibilag. Apaman a magango ti lasag ti niog, wenno kopra, maisina dayta iti sabut, ket mabalinen a singlagen. Kadagiti Tropiko, ti lana ti niog ti kangrunaan a pagluto, idinto ta kadagiti Makinlaud a pagilian, masansan a mausar dayta iti margarina, sorbetes, ken biskuit.

Narigat a burasen ti niog. Masansan nga umuli ti agburas iti puon sana tigpasen dagiti niog. Agusar ti dadduma nga agburas iti atiddog a sukdal nga adda kutsilio a naigalut iti pungtona. Idiay Indonesia, adda dagiti sunggo a sinanayda nga agburas iti niog. Ti kasimplean a pamay-an​—a makaay-ayo dagidiay kayatda a masierto a natangkenan ti maburasda​—​ket urayenda a matnag ti niog a bukbukodna.

Kasanoman ti panagburas iti niog, panguartaan dayta gapu iti nagadu a pakausaranna ken napateg a pagtaraon ti adu. Isu nga inton makakitaka iti puon ti niog wenno ti retratona, laglagipem a kayo dayta a saan laeng a pagpapintas kadagiti igid ti baybay iti Tropiko. Mingmingmingam ti kayo a mangpatpataud iti maysa kadagiti aduan ti pakausaranna a “nuez” ditoy daga.

[Footnote]

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26]

DAGITI MAKAPAINTERES NGA ASPETO TI NIOG

TI COCONUT CRAB Saan laeng a dagiti tattao ti mangim-imas iti niog. Ti maysa a kita ti rasá a maawagan iti coconut crab ket agnanaed iti uneg ti daga no aldaw, ngem agpiesta kadagiti niog no rabii. Nupay kasapulan dagiti tattao ti buneng tapno mapisida ti niog, daytoy manangipamuspusan a rasa ket talaga nga agbannog a mangpisi iti niog babaen ti panangbusakna iti dayta iti maysa a bato agingga a mapisi. Kasla mayataday iti daytoy a parsua ti taraon a pakairamanan ti niog ta mabalin nga agbiag dayta iti nasurok a 30 a tawen!

NIOG KADAGITI KOSMETIKO Gapu ta maibagay ti lana ti niog iti kudil, dayta ti us-usaren dagiti agar-aramid iti nadumaduma a produkto kadagiti lipstick ken losion a mausar no agkainaran ti maysa a tao. Ket no natural ti ramen ti pagsabon wenno nalabutab a paggulgolmo, mabalin a lana ti niog ti maysa kadagiti kangrunaan a ramenna.

[Dagiti Ladawan]

Malasatan ti niog ti panagdaliasatna iti taaw

Coconut crab

Mula a niog

[Credit Line]

Godo-Foto

[Picture Credit Line iti panid 25]

Naisingit iti makinngato a kannawan: Godo-Foto