Proverbio Dagiti Akan Pagsarmingan Kadagiti Pagalagadan ti Kagimongan

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY GHANA

ANIA ti proverbio? Depinaren ti maysa a diksionario kas “sumagmamano a sasao a masansan a dakamaten dagiti tattao, tapno balakadandaka wenno bagbagaandaka maipapan iti biag.” Ad-adda a makapainteres ti panangdeskribir dagiti Yoruba idiay Nigeria iti proverbio. Awaganda dayta a “kabalio a nagpartak a mangilugan iti maysa a tao tapno maammuanna ti nagadu a kapanunotan.”

Ti kinapateg dagiti proverbio ket sagudayen daytoy proverbio a nalatak kadagiti umili nga Akan iti Ghana: “Makasaritam ti masirib babaen kadagiti proverbio, saan nga iti ordinario a pagsasao.” Ti punto ket saan a kanayon a kasapulan a masermonan ti maysa a masirib tapno makombinsir nga agaramid iti umiso. Mamagpanunot ti maitutop a proverbio. Tulonganna ti maysa a tao tapno agbalin a mannakaawat ken magutugot nga agaramid iti umiso.

Idiay Ghana, masansan a mausar dagiti proverbio kadagiti kasar, pumpon, ken nailian a musika. Kanayon met a maus-usar dagitoy kadagiti diplomatiko a saritaan. Ti maysa a pannakangiwat wenno emisario ket masansan a nasigo nga agusar kadagiti proverbio.

Iti kagimongan dagiti Akan, ti nasigo a panagusar kadagiti proverbio ti mangipasimudaag iti kinasirib. Makapainteres ta sigun iti Biblia, 3,000 a proverbio ti nadakamat nga ammo ni Ari Solomon​—a nalatak gapu iti kinasiribna, sursuro, ken pannakikappia. Siempre, dagiti proverbio iti Biblia ket impaltiing ti Dios ken kanayon nga umiso, saan a kas kadagiti proverbio a naibasar iti kapadasan ken pannakaawat ti tattao. Kasano man ti kinanainsiriban ti proverbio dagiti tattao, saanda koma a maipada kadagiti proverbio iti Biblia. Ngem sukimatentayo ti sumagmamano a proverbio dagiti Akan.

Kapanunotan Maipapan iti Dios

Idiay Ghana, masansan nga ipabigbig dagiti proverbio ti kaadda ti Dios, ket maipasimudaag daytoy iti adu a proverbio dagiti Akan. Awan ti ateistiko a kapanunotan iti pilosopia dagiti Akan. Kas pagarigan, kuna ti maysa a proverbio: “Awan ti siasinoman a mangisuro iti ubing maipapan iti Dios.” Nabatad nga uray ti ubing, patienna nga adda Dios. Masansan a maus-usar daytoy a proverbio a pangtukoy iti banag a nagbiit a masursuro ti ubing.

Kastoy ti sagudayen ti maysa pay a proverbio dagiti Akan: “Uray no aglemmengka, ti Dios makitanaka latta.” No kasta, al-allilawen laeng ti maysa a tao ti bagina no iyaleng-alengna ti Dios. Nabayagen a kasta met laeng ti sagudayen ti Biblia iti panagkunana a dagiti mata ti Dios “addada iti amin a lugar, a sisisiput kadagidiay dakes ken kadagidiay naimbag.” (Proverbio 15:3) Manungsungbattayo amin iti Mannakabalin-amin.

Sasao Maipapan iti Kababalin ken Prinsipio ti Kagimongan

Kas kadagiti proverbio ti sabsabali a kultura, nabaknang ti proverbio dagiti Akan iti sasao maipapan iti pagalagadan ken prinsipio ti kagimongan. Kas pagarigan, maipaganetget ti nabileg a maaramidan ti sao iti daytoy a pagarigan: “Dakdakes ti naikaglis a dila ngem iti naikaglis a saka.” Talaga a makadangran unay ti di makontrol a dila ken mabalin nga aktual a makaaramid iti pakatayan ti maysa a tao.​—Proverbio 18:21.

Ngem no makontrol, mabalin a pudno a mannakikappia ti dila kas paneknekan ti proverbio a, “Gapu iti dila, dagiti ngipen dida agaapa.” Ti punto ditoy ket mabalin nga agiinnareglo ti aglalaban a partido​—kas ti agassawa​—babaen ti natanang a saritaan. Ket uray no saan nga agkurri, mabalin nga agtalna ti nariribuk a kasasaad no nainsiriban ti panangusar ti mangibabaet iti dilana.

Praktikal a Sirib

Ti kinapateg ti pannakaawat ken panagsakbay ket sibabatad a nayebkas iti adu a proverbio a  mangipaganetget iti praktikal a sirib. Ti darasudos ken maag a di mangamiris kadagiti pagbanagan ti aramidenna ket makasursuro iti daytoy a pagsasao, “Ti paglibasam ti sapulem nga umuna, sakbay a karitem ti maysa a kobra.”

No nadlaw ti maysa nga ina wenno ama nga adda dakes nga ugali ti anakna, kayatna la ketdi nga ipangag daytoy a proverbio, “No madlawmo nga adda saringit a makatudok iti matam, pag-utem ket dimo patiraden.” Wen, rumbeng a maikkat​—wenno mapag-ut​—ti aniaman a dakes nga ugali sakbay a kumaro.

Paripirip Kadagiti Kostumbre ken Kaugalian a Nainaig iti Kultura

No dadduma, nasken a maawatam ti maysa a kultura sakbay a maawatam ti kayulogan dagiti proverbiona. Kas pagarigan, kadagiti Akan maibilang a dakes ti agkompas babaen ti kannigid nga ima iti imatang ti sabsabali, nangruna kadagiti natataengan. Daytoy a pagannurotan iti urbanidad ket iparipirip ti proverbio a, “Dimo usaren ti kannigid nga imam no isurom ti dalan nga agturong kadagiti kailiam.” Iti sabali a pannao, masapul nga apresiaren ti maysa a tao ti adda kenkuana, agraman ti nagtaudanna.

Kastoy ti sagudayen ti proverbio a mangiparipirip iti kadawyan nga ugali iti pannangan iti gagangay a pagtaengan dagiti Akan: “Ti ubing a nakasursuro a mangbuggo kadagiti imana, makipanganto kadagiti dadakkelna.” No pannangan, magrupo dagiti miembro ti sangakabbalayan sigun iti tawenda. Ngem no nasayaat ti kababalin ti maysa nga ubing, nangruna iti pisikal a kinadalus ken urbanidad, mabalin a maitan-ok a makipangan kada tatang ken nanangna wenno iti dadduma pay a natataengan. Ipaganetget daytoy a proverbio ti punto nga ad-adda a maikeddeng ti mararaem a kasasaad ti maysa a tao babaen ti kababalinna imbes a ti edadna.

Panggepmo kadi ti makiasawa? Amirisem ngarud daytoy a proverbio dagiti Akan, “Ti panagasawa ket saan nga arak a mabalin a simsiman.” Kaaduanna, dagiti aglaklako iti arak paramananda dagiti lakuanda sakbay nga ikeddengda no kasano kaadu ti gatangenda wenno no gumatangda wenno saan iti dayta. Nupay kasta, saan a mabalin a padasen ti panagasawa. Itampok daytoy a proverbio ti kinapermanente ti panagasawa ket di maipalubos ti panagkabbalay nga umuna.

Panangsukimat Kadagiti Bambanag

Paneknekan ti adu a proverbio a dagiti inapo ti umili nga Akan ket managpaliiw unay kadagiti tattao ken animal. Kas pagarigan, ti panagpaliiw a naimbag iti upa ken dagiti piekna ti makagapu a naputar daytoy a proverbio, “Ti piek nga adda iti sibay ni nanangna, adda masippitna a luppo ti rumsa.” Ania ti kaipapananna? No agputputong ti maysa a tao, nalaka a maikapis kadagiti mairanud a naimbag a banag.

Ti siasinoman nga agpalpaliiw iti natay a tukak naan-anay a maawatanna ti kinapudno ti pagsasao a, “Ti intero a kadakkel ti tukak ket makita no natayen dayta.” Masansan a madakamat daytoy a proverbio no saan a maipatpateg ti maysa a tao. Iti kastoy a kasasaad, maliwliwa ti di maipatpateg a tao iti kinapudno nga inton awanen, nalabit maamiris dagiti tattao ti intero a kinataona wenno dagiti nasayaat a kualidadna.

“Pangababaan” a Proverbio

Nupay ti proverbio dagiti Akan ket mayallatiw iti agsasaruno a henerasion babaen iti ngiwat, adu kadagiti pagsasaoda ti naitalimeng iti simboliko nga arte. Makita ti kasta nga arte kadagiti kitikit a kayo, sarukod, balitok a timbangan, tradisional a kawes ken moderno a disenio dagiti tela. Dagiti agpasiar iti galeria ti arte idiay Ghana mabalin a makitada iti pannakailadawan ti tao nga umul-uli iti kayo bayat a tultulongan ti sabali pay a tao. Dayta ti makita a katupag ti proverbio a, “No umulika iti kayo a narangpaya, addanto dagiti tumulong kenka.” Nabatad ti kaipapanan ti mensahe​—addanto mangsaranay  kenka no ragpatem dagiti naimbag a kalat.

Dagiti pumpon ti kasayaatan a gundaway a pakausaran ti awagan ti maysa a mannurat a “naabel a lenguahe.” Ti naladingit a kasasaad ti okasion ti aktual a manggutugot iti panagmennamenna maipapan iti biag. Kas resultana, dagiti disenio a makita kadagiti lupot a pagpanes ti mangipasimudaag iti naun-uneg a kaipapanan ti biag. Kas pagarigan, ti lupot a mangiladawan iti agdan wenno pagulian ti mangipalagip iti daytoy a proverbio, “Saan a maymaysa ti umuli iti agdan ni patay.”  * Daytoy ti mangpakdaar iti amin a tapno matmatanda a sieemma ti bagida ken dida agbiag a kas man la dida matay.​—Eclesiastes 7:2.

Iti kagimongan dagiti Akan, paglaingan dagiti emisario wenno pannakangiwat dagiti tradisional a turay ti nasayud a panagusar kadagiti proverbio, ket addaanda met iti opisial a sarukod nga addaan disenio a mangyilustrar iti prinsipio ti tattao. Kas pagarigan, ti maysa a tumatayab a mangkemmeg iti ulo ti uleg ket “pangababaan” iti pagsasao a, “No kemmegem ti uleg babaen ti ulona, kasla tali laengen ti intero a bagina.” Ania ti ipasimudaagna? Sanguem dagiti problemam.

Umiso a Panangusar Kadagiti Proverbio

Kas iti aniaman nga ilustrasion, no kaano ken kasano ti rumbeng a panangusar iti proverbio ket depende koma iti argumento ken iti dumdumngeg. Saan nga epektibo ti argumento no saan nga umiso ti pannakausar dagiti proverbio. Ket gapu ta iti sumagmamano a kultura ket napateg ti panangusar kadagiti proverbio iti addaan urbanidad a panagsao, aniaman a di umiso a panangusar iti dayta ket mabalin nga agbanag iti dakes a panangmatmat dagiti tattao iti agsasao.

Idiay Ghana, dagiti lallakay ken babbaket iti kagimongan ket maibilang a managputar ken manangitalimeng kadagiti proverbio. Isu a dagiti proverbio ket masansan a mangrugi babaen iti sasao a, “Sigun kadagiti lallakay ken babbaket . . .” Ket no ti situasion ket makisarsarita ti ub-ubing iti natataengan, ipakpakitana ti panagraem no rugianna ti agusar iti proverbio babaen iti, “Sigun kadakayo a lallakay ken babbaket . . .” Gapu iti panagraemna, ti ub-ubing nga agsasao dina kayat nga ipasimudaag a sursuruanna dagiti natataengan kenkuana iti nainsiriban a sasao a naibinggas kadagiti proverbio.

Sumagmamano a Naisangsangayan a Sasao

Dagiti proverbio ket mabalin a pangirugi wenno pangleppas iti argumento. Kasta met a mabalin a sisisigo a mairaman dagitoy iti argumento a kasapulan a maamiris, ta nalabit a nasken a maawatan ti maysa a tao no ania ti iparipirip daytoy. Kas pagarigan, maipapan iti napakumbaba ken mannakikappia a tao, nalabit maikuna ti maysa nga Akan: “No ni Kua laeng ti pagpannurayantayo, awan koma ti pinnaltogan iti daytoy a bario.” Ipalagip daytoy a proverbio ti, “No da bisukol ken pag-ong laeng ti nairaman, awan ti pinnaltogan iti kakaykaywan.” Agpada a maibilang a naemma ken napakumbaba ti bisukol ken ti pag-ong ket dida agannayas nga aglaban. Sigurado a natalna dagiti tattao nga addaan kadagitoy a galad.

Nupay kasta, no kayatmo nga agsao ti maysa nga Akan iti agsasaruno a proverbio, nalabit maysa laeng ti mangngegmo, “Saanka nga agtagtagainep no saanka a rumidep.” Iti sabali a pannao, no saan a maitutop ti kasasaad, saan a mabalin ti agusar kadagiti proverbio no kasano a ti maysa a tao ket saan nga agtagtagainep no saan a rumidep. Dagiti kasasaad ti mangikeddeng iti pannakausarda.

[Footnote]