Dagiti Paniolo Koboy iti Hawaii

Babaen ti mannurat ti Agriingkayo! idiay Hawaii

ADU nga agpaspasiar kadagiti Isla ti Hawaii ti nasdaaw a makaammo nga adda narang-ay a pagtaraknan iti baka ditoy, nangnangruna iti Big Island a maaw-awagan iti Hawaii. Nupay nalatak ti dati a plantasion ti asukar, pinia ken kape iti Kona, para kadagiti agpaspasiar, kasla karkarna ken talaga a di maitutop dagiti agpayso a koboy, wenno paniolo. Damdamagenda, “Kasano a nakadanon dagiti baka ken koboy ditoy Hawaii?”

Pannakaisangpet Dagiti Baka

Naisangpet dagiti baka iti Big Island ti Hawaii idi 1793, idi a ti Ingles a kapitan ti barko ken managsirarak a ni George Vancouver, insagutna dagitoy ken Ari Kamehameha I. Pamiliar ni Kapitan Vancouver kadagiti isla ti Hawaii, ta kaduana idi ti nalatak a managsirarak iti Britania a ni Kapitan James Cook, ken isuda idi ti kaunaan a taga Europa a nagpasiar kadagiti isla ti Hawaii.

Inawat ti ari ken naay-ayo unay iti sagut isu nga idi nagsubli ni Vancouver iti simmaganad a tawen, nangisangpet iti ad-adu a baka ken karnero. Namnamaen ni Vancouver nga agbiag ken umadu dagita nga animal a mangipaay iti kanayonan a panguartaan para kadagiti isla ti Hawaii a maawagan idi a Sandwich Islands. Tapno matungpal daytoy a kalat, insingasingna ken Ari Kamehameha nga ibilinna ti kapu, maysa a linteg a mangiparit iti panangpapatay kadagita nga animal tapno nadardarasda nga umadu. Dagus a nakita ti ari ti pagimbagan daytoy. Indeklarana daytoy a kapu iti unos ti sangapulo a tawen.

 Nagbalin a Perhuisio Dagiti Baka

Longhorn a baka a naggapu idiay California ti insangpet ni Vancouver. (Kitaenyo ti ilustrasion iti panid 18.) Dadakkel, nakaam-amak nga animal, ken sawak dagiti sarada. Dagus a pinanaganan dagiti taga Hawaii dagita iti pua‘a pipi (iti literal, baka a baboy) ket inadaywanda dagita kas panangtungpal iti kapu. Gapu ta nabaybay-an, nagwaras ken immaduda iti kasta unay.

Di nagbayag nagbalinen a perhuisio dagitoy a baka! Gapu ta bulos ken awan ti manganup kadakuada, kasta unay ti panangdadaelda kadagiti kabakiran iti kabambantayan, ken masansan nga agarabda kadagiti makimbaba a bangkag nga adda iti igid ti baybay. Dagitoy ti pagmulmulaan dagiti pumurok iti kamote, tugi, aba, ken dadduma pay a mula. Saan a makalapped dagiti dadakkel a bato nga impugso ti bulkan ken uray dagiti naintar a dadakkel a cactus kadagitoy napipigsa, narurungsot, ken nabanus nga animal.

Idi laeng agarup 1815 a pinalubosan ni Ari Kamehameha I, ni John Palmer Parker, maysa a negosiante a taga New England, a mangusar iti kabarbaro a naaramid iti America a paltogna tapno paltoganna ti sumagmamano a baka a nakaad-adu idin ken makaperhuisio iti Big Island. Ti karne, sebo, ken kudil ti baka ket nakitan ti masirib nga ari a napateg a panguartaan, ket idi agangay, sinukatán ti karne norte ti maysa a kita ti tabla a maawagan iti sandalwood kas kangrunaan a produkto iti Big Island.

Ti Koboy Nagbalin a Paniolo

Idi kattapog ti dekada 1830, nakaad-adu ken nakapegpeggaden dagiti atap a pangen ti baka isu a masapul nga adda addang a maaramid. Nabigbig ni Ari Kamehameha III a masapul a makontrol dagita. Isu nga imbaonna ti kangatuan a hepe a mapan idiay California a sakup idi ti Republika ti Mexico tapno mangyawid kadagiti batido a koboy. Ti trabahoda ket agummong iti baka ken suruanda dagiti taga Hawaii nga agbalin a koboy. Iti  daydi a tiempo, saan laeng nga iti Big Island ti ayan dagiti baka no di ket idiay pay Oahu, Maui, ken Kauai.

Idi 1832, dimteng ditoy Hawaii dagiti napintas ti kawesna, batido a koboy a taga España, Mexico, ken India. Nasursuroda dayta a paglaingan kadagiti asienda ti España ken Mexico. Di nagbayag nabirngasan dagitoy a paniolo gapu iti naidumduma a kallugong, silia, wanet, ken metal a kawwet dagiti sapatosda, agraman ti español a nalikudanda. Nagtalinaed ti nagan ket agingga ita, maaw-awaganda pay laeng iti paniolo.

Nagaget ken naayat iti ragragsak dagiti paniolo. Saanda laeng a nalaing iti trabahoda no di ket pagay-ayatda met ti agkanta ken agtokar kadagiti instrumento iti musika. Ti nagpaiduma a kapadasanda iti dayta a trabaho ket agkasapulan iti tured, andur, ken agtultuloy a panangipannakkel iti trabahoda. Kastoy ti kaririknada nga inyebkas ti maysa a nabayagen a paniolo: “No nagagetka nga agtrabaho, napaut ti biagmo.” Ket pudno a nagagetda nga agtrabaho! Inummong, inlasin, tiniliw ken minarkaanda dagiti baka iti adu nga aldaw manipud ileleggak ti init agingga iti sumipnget. Ken, siempre, masapul nga agalad ken agtarimaanda iti alad dagiti baka a napaamo.

Ngem kasano a makapagtrabaho ti koboy no awan met ti kabalio? Inlugan ni Richard J. Cleveland iti barko a Lelia Byrd dagiti nagkauna a kabalio nga insangpetna ditoy Hawaii idi 1803. Dagitoy ti puli dagiti kabalio iti Arabia ken Morocco. Ni Ari Kamehameha I ti kaunaan a taga Hawaii a nagsakay iti kabalio!

Napaspas, naalibtak, ken naandur dagitoy a kabalio ken maibagayda unay iti tibbatibbakol a daga. Natakuatan dagiti paniolo a napateg dagitoy para iti nadagsen a trabahoda a panagtaraken ken panangpaamo kadagiti baka.

Kas kadagiti baka, nabaybay-an nga agdakiwas ti dadduma a kabalio idi damo, ket idi agangay, naipatakál dagitoy kadagiti kabalio a naggapu idiay Gran Britania ken Estados Unidos, agraman dagiti puli a Thoroughbred ken kabalio a kapulpulida. Daytoy a panaglalaok iti puli ket nakapataud iti nakaay-ayat a nadumaduma a puli dagiti kabalio a mausar dagiti paniolo. Ngem ti paniolo ita, no pagpiliem iti kaykayatna a kabalio para iti panagtiliw, ken panagummong, nalabit pilienna ti puli ti kabalio a maawagan iti quarter horse. Apay? Gapu ta naammuan dagiti paniolo a dagita a kabalio ket saan a maartapan ti kinaalibtakda no mangrugi a tumaray, agsardeng, ken agtungpal iti bilin.

Kampeon iti World Rodeo

Kas kadagiti agdindinamag a koboy kadagiti sabali a lugar, dagiti paniolo iti Hawaii nagbalinda a nalalaing nga agsakay, agtiliw, ken makilumba babaen ti kabalio. Naglalaingda nga uray la nakisalisal ti dadduma kadakuada idi 1908, a pakairamanan da Ikua (Ike) Purdy ken Archie Ka‘au‘a a nakisalisal iti kadakkelan a rodeo iti Estados Unidos. Daytoy ti nangrugian ti Rodeo idiay Cheyenne, Wyoming, a pudno a nakapatpateg nga okasion.

Dagitoy a paniolo a nakabado iti sabongsabongan, addaan nakaskasdaaw nga estilo, ken nakakuentas iti sabsabong ti Hawaii naawisda ti imatang dagiti taga Laud a koboy. Ket talaga a nagdindinamagda! Nagkampeon ni Ike Purdy iti panangtiliw ti kapon a baka iti world rodeo. Uray ni Archie, nalaing met iti kasta a salisal. Adu ti nasdaaw ken naginteres iti Hawaii ken kadagiti makakayaw a paniolo-na. Kalpasanna, idi 1996, napadayawan pay ni Ike Purdy iti National Cowboy Hall of Fame.

Moderno a Biag ti Paniolo

Ania ti kasasaad ti biag dagiti paniolo ita? Nalabit saan unayen a kas iti naglabas, ngem adu pay laeng ti nadagsen a trabaho iti moderno a rantso. Ti Parker Ranch iti Waimea ditoy Big Island ti nasayaat a pagarigan. Addaan daytoy iti nalawa a pagpaaraban, ginasut a kilometro nga alad, ken rinibu a baka. Adu ti trabaho ti paniolo. Agsakay iti paboritona a kabalio tapno mayakarna dagiti baka iti sabali a pagaraban.

Idiay Waimea ita, kalpasan ti agmalmalem a trabaho, mabalin a makitam ti grupo dagiti paniolo nga agin-inana iti paboritoda a pagtitiponan. Nakamaong, nakabota, nakakallugong iti akaba ti bulongna, a mabalin a naarkosan iti sabong ti Hawaii​—dumdumngeg iti naisangsangayan a tokar ti gitara a maawagan slack-key * a dayta ti pakabigbiganda wenno mabalin a makidangdanggayda iti kadaanan a kanta ti Hawaii!

[Footnote]

[Ladawan iti panid 17]

Ari Kamehameha I

 [Ladawan iti panid 18]

Panangmarka kadagiti baka

[Ladawan iti panid 18]

Longhorn

[Ladawan iti panid 18, 19]

Kannigid nga agpakannawan: Archie Ka‘au‘a, Eben Low, ken Ike Purdy

[Credit Line]

Paniolo Preservation Society/Dr. Billy Bergin

[Picture Credit Line iti panid 16]

Hawaiian Islands: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Line iti panid 17]

Parker Ranch/John Russell

[Picture Credit Line iti panid 18]

Parker Ranch/John Russell