No Nasapa nga Agmataengan Dagiti Ubbing

NUPAY nakuyem, napaandar ti maysa ti makinana nga eroplano bayat a sipapartak a nagtaray ken nagpangato. Inarák, impadamag, ken rinetrato ti media. Adu ti inyimtuod dagiti reporter a pammadayaw ken inapresiarda iti kasta unay. Ania la unay aya ti nakaatrakaranda? Saan a ti maymaysa a lisensiado a piloto iti eroplano ken ti maymaysa a nataengan a lalaki a pasahero, no di ket ti pito ti tawenna nga anak a babai ti pasahero.

Ti ubing a babai ti mangpatayab iti eroplano. Kayatna nga isu ti agbalin a kaubingan a mangpatayab iti eroplano ken masapul a makasangpet iti naikeddeng nga oras. Agur-uray ti media iti sumaganad a pagdissuan ti eroplano. Isu nga uray nakuyem, limmugan ti tallo iti eroplano. Nagtugaw ti ubing iti kutson tapno makitana dagiti instrumento ken nagusar kadagiti instrumento a mangigaw-at iti sakana kadagiti pedal.

Apagbiit laeng dayta a panagtayab. Pagammuan ta dimteng ti bagyo ket nagbaliw ti direksion ti eroplano, naawanan iti kontrol, ket na-kras. Natay amin ti tallo a nakalugan. Kellaat a nagladingit ti media imbes a mangpadayawda. Pinampanunot ti sumagmamano a reporter ken editor no adda sungsungbatan ti media iti dayta a trahedia. Adu ti nangrugin nga agkuna nga awan ti ubing a rumbeng a mapalubosan nga agpatayab iti eroplano. Idiay Estados Unidos, naipatungpal a dagus dagiti kasta a linteg. Ngem adda dagiti napatpateg nga isyu iti likudan ti napalalo a panangipadamag ti media ken dagiti simple a solusion.

Dayta a trahedia ti namagpanunot a naimbag iti dadduma a tattao maipapan ti pagannayasan iti panawentayo. Madagdagdag dagiti ubbing ita a mangaramid iti ar-aramiden dagiti nataengan uray no ubingda pay unay. Pudno a saan a kanayon a  dramatiko wenno nakalkaldaang dagiti epektona. Ngem mabalin a nakaro ken agpaut dagita. Usigentayo ti sumagmamano a wagas a nasapa nga agmataengan dagiti ubbing.

Madagdag a Masursuruan

Natural laeng a magagaran dagiti nagannak a makakita nga agballigi ti annakda. Ngem no agbalin a pakaringgoran ti kasta a kinagagar, mabalin a padpadagsenan dagiti nagannak ti annakda ken pilpilitenda ida uray no ubbingda pay unay. Nasayaat ti panggepda iti damo. Kas pagarigan, agbalbalinen a gagangay kadagiti nagannak ti panangpaadalda iti annakda kadagiti aktibidad kalpasan ti klase, kas iti isports wenno panagadal iti musika wenno ballet. Masansan a mangtangdanda pay iti espesial nga agisuro kadagiti annakda.

Siempre, awan pagdaksanna ti mangparayray kadagiti saguday wenno interes ti maysa nga ubing. Ngem adda kadi pagdaksanna no masobraan? Nalawag nga adda, no agparang a ti pakaringgoran ti ubbing ket kas iti kaadu ti pakaringgoran dagiti makumikom a nataengan. Kinuna ti magasin a Time: “Tagtagiragsaken idi dagiti ubbing ti kinaubingda, ngem ita, pakadanagandan dagiti kurikulum; makumikomda itan imbes a nawayada koma nga agtignay kas ubbing.”

Namnamaen ti dadduma a nagannak a maaddaan dagiti ubbing pay nga annakda iti karera kas atleta, musiko, wenno artista. Sakbay pay a maipasngay ti annakda, iserrek idan dagiti nagannak kadakuada iti preschool, a namnamaenda a naraniagto ti masakbayanda. Maysa pay, adda dagiti inna a sumrek kadagiti “unibersidad dagiti masikog” a mangisuro iti musika kadagiti sikogda tapno nasaysayaat ti itatanor ti utekda.

Iti dadduma a pagilian, matingiting ti abilidad dagiti ubbing nga agbasa agraman ti laingda iti matematika sakbay nga agtawenda iti innem. Nangpataud kadagiti panagduadua dagiti kasta nga aramid maipapan iti pannakadangran ti emosionda. Kas pagarigan, ania ti mapasamak iti ubing a “di makaruar” iti kindergarten? Napaliiw ni David Elkind nga autor ti libro a The Hurried Child, nga agannayas dagiti eskuelaan a dagus ken nasapa unay a mangikabil kadagiti ubbing iti partikular a kategoria sada ikeddeng ti abilidad dagitoy. Kinuna ni Elkind nga ar-aramidenda dayta gapu kadagiti reglamentoda imbes a gapu kadagiti rason a mainaig iti epektibo a panangisuro kadagiti ubbing.

Adda kadi supapak ti panangpilit kadagiti ubbing nga agbalin a makabael a kakasla babassit a nataengan a dida pay koma tiempo? Maseknan ni Elkind iti panangawat ti kagimongan iti kapanunotan a masapul a kabaelan ti ubbing nga ibaklay dagiti rebbengen dagiti nataengan. Kinunana: “Iyanninaw dayta ti pagannayasantayo a mangawat a kas ‘normal’ ti umad-adu ken di maaw-awan a  pakadagsenan dagiti ubbing ita.” Kinapudnona, agparang a napartak nga agbalbaliw dagiti kapanunotan maipapan iti no ania ti normal para kadagiti ubbing.

Agganat a Mangabak

Agparang nga ipagarup ti adu a nagannak a gagangay ken nasayaat pay ketdi nga isuro kadagiti annakda a napateg unay ti panangabak​—nangruna iti isports. Kadagitoy nga aldaw, agserbi nga insentibo kadagiti adu nga agtutubo dagiti medalia iti Olimpiada. Tapno agpennekda iti dayaw iti sumagmamano a kanito ti panangabak ken tapno masiguradoda a maaddaandanto iti nasayaat a pagsapulan inton nataengandan, mapilit ti dadduma nga ubbing nga agganat a mangpalabas iti kinaubingda.

Panunotem dagiti babbai a gymnast. Ubingda pay unay a mangrugi nga agsanay a nainget nga isu ti mangbannog iti kasta unay iti naganus pay a bagida. Adu a tawen nga isaganada ti isip ken bagida para kadagiti salip iti Olimpiada. Siempre, manmano laeng ti mangabak. Marikna ngata dagiti naabak nga adda kaes-eskanna ti panagsakripisioda kabayatan ti kinaubingda? Inton agangay, uray dagiti nangabak mabalin a pagduaduaanda met dayta.

No emosion ti pagsasaritaan, mabalin a nasapa nga agmataengan dagitoy nga ubbing a babbai gapu iti napigsa a tarigagayda nga agbalin a nalalatak nga atleta. Ngem mabalin a malapdan ti natural a panagdakkelda gapu iti kasta a nainget a panagsanay. Iti dadduma, malapdan ti panagdakkel ti tulang. Gagangay dagiti sakit a nainaig iti pannangan. Iti adu a kasasaad, maitantan ti panagbalasangda​—iti adu pay ketdi a tawen. Nupay kasta, ti parikut a sangsanguen ti adu nga ubbing a babbai ita ket ti kasunganina: ti nasapa a panagbalasang. Kitaem ti kahon iti ngato.

Dagiti Ubbing a Napaidaman iti Panagubing

No mamatika kadagiti mabuybuyam a paglinglingayan, mabalin a pagarupem a ti nasayaat a panagubing kaipapananna ti panagrennek iti amin a kita ti pagnam-ayan. Adda dagiti nagannak nga igaedda ti agtrabaho tapno maitedda ti amin a mabalin a pagnam-ayan ti annakda, a pakairamanan ti naranga a pagtaengan, awan limitasionna a paglinglingayan, ken nangingina a kawes.

Ngem adu nga ubbing a napadakkel iti kasta a pamay-an ti nakasumok nga uminum, agdroga, malmalday, ken addaan rebelioso a kababalin. Apay? Adu ti nasakit unay ti nakemda gapu ta mariknada a nabaybay-anda. Kasapulan dagiti annak ti dadakkelda a mangipateg ken mangaywan kadakuada. Dagiti nagannak nga awan panawenda a mangaramid iti kasta ket mabalin nga ipagarupda nga agtartrabahoda agpaay iti kinaragsak ti annakda​—ngem mabalin a ti kasunganina ti ar-aramidenda.

Dinakamat ni Dr. Judith Paphazy dagiti “nagannak nga agpada a mangmangged, nasayaat ti  kasasaadda iti kagimongan ken ekonomia,” ket kinunana a masansan a “panuynoyanda dagiti annakda agsipud ta maamirisda a nabaybay-an ti pamiliada gapu iti pananggun-odda kadagiti material a banag.” Iti panangmatmatna, dagiti nagannak iti kasta a kasasaad padpadasenda ti “rumuk-at iti pagrebbenganda kas nagannak.”

Masansan a dakes ti pagbanagan dagiti ubbing. Nupay mabalin nga adu dagiti material a pagnam-ayanda, awananda iti kangrunaan a paset ti nasayaat a panagubing: ti panawen ken ayat dagiti nagannak. No awan ti mangtarabay, mangisuro, ken mangiturong kadakuada, nasapada unay a maipasango, dida unay wenno dida pulos nakasagana kadagiti saludsod a kas iti, ‘Adrogaak aya? Makiraman iti sekso? Mangranggas no makapungtotak?’ Mabalin nga isudan ti mangbirok kadagiti sungbat manipud kadagiti padada nga ubbing wenno kadagiti mabuybuyada iti TV wenno sine. Masansan nga agbanag dayta iti kellaat ken nasaem pay ketdi a panagpatingga ti panagubing.

No Mapilitan nga Agbalin a “Nataengan”

No kellaat nga agbalin nga agsolsolo ti nagannakna ti dati a dua ti nagannakna a pamilia, gapu man iti ipapatay, panagsina, wenno diborsio, masansan nga agsagaba ti emosion dagiti ubbing. Siempre, adu nga agsolsolo ti nagannakna a pamilia ti makapagballigi. Ngem iti dadduma, nasapa unay nga agmataengan dagiti ubbing.

Gagangay laeng a mabalin a malday no dadduma ti agsolsolo a nagannak. Ngem pagbanaganna, palubosan ti dadduma nga ibaklay ti maysa nga anakda​—masansan a ti inauna​—ti akem ti maysa a “nataengan” iti pamilia. Mabalin a maupay ti maysa a nagannak isu nga ipeksana ti parikutna iti ubing pay nga anakna, a padagsenanna daytoy kadagiti problema a di pay kabaelan nga ibaklay ti anakna. Napalalo ti panagpannuray ti dadduma nga agsolsolo a nagannak iti anakda.

Dadduma a nagannak baybay-anda a mamimpinsan dagiti rebbengenda, isu a mapilitan ti maysa nga anak a mangibaklay iti akem ti maysa a nataengan iti pamilia. Kasta ti kasasaad ni Carmen ken ti manangna a nadakamat itay, sakbay a nagtalawda ken nagnaedda kadagiti lansangan. Nupay ubbingda pay laeng, isuda ti nagbalin a pannakaina dagiti addida. Saanda a kabaelan nga ibaklay dayta.

Di pagduaduaan a ti panangdagdag kadagiti annak a mangpalabas iti kinaubingda ket napeggad nga aramid, a nasken a liklikan aginggat’ mabalin. Ngem adda naimbag a damag: Kabaelan dagiti nataengan ti mangaramid kadagiti positibo nga addang tapno masigurado a matagiragsak dagiti annakda dagiti tawen ti kinaubingda. Ania dagita nga addang? Ammuentayo ti sumagmamano a mapagtalkan a sungbat.

[Kahon iti panid 6]

Dagiti Parikut a Mainaig iti Nasapa a Panagbaro Wenno Panagbalasang

Nasapsapa kadi ti panagbalasang dagiti babbalasitang ita? Kadagiti sientista, mapagsusupiatan dayta a saludsod. Kuna ti dadduma nga idi ngalay ti maika-19 a siglo, 17 ti promedio nga edad ti panagbalasang dagiti babbalasitang, idinto ta nababbaba ngem 13 itan. Sigun iti maysa a panagadal idi 1997 a nakairamanan ti 17,000 a babbai, agarup 15 a porsiento kadagiti puraw a babbai ken 50 porsiento kadagiti Africano-Americano a babbai idiay Estados Unidos ti natakuatan nga addaan iti nasapa a pagilasinan ti panagbalasang iti edad a walo! Nupay kasta, adda dodoktor a sumupiat kadagitoy a resulta ti panagadal ken pakdaaranda dagiti nagannak a dida basta awaten a “normal” ti nasapa unay nga itatanor.

Nupay kasta, mangpataud iti problema daytoy a kasasaad kadagiti nagannak ken annak. Kinuna ti magasin a Time: “Ad-adda pay a makariribuk ngem kadagiti pisikal a panagbalbaliw ti posible a sikolohikal nga epekto ti nasapa a seksual nga itatanor kadagiti ubbing a rebbeng koma nga agbasbasa pay laeng kadagiti estoria a para kadagiti ubbing, saan ket a mangabug kadagiti lobo. . . . Nagbiit ketdin ti panagubing.” Adda makariribuk nga insaludsod ti artikulo: “No ti pammagi dagiti babbalasitang ket pagbalinenna ida nga aglanglanga a nataengan sakbay a nakasagana ti puso ken panunotda, ania ti mapukaw iti agnanayon?”

Masansan a mapukaw ti kinainosente​—babaen ti seksual a pananggundaway. Sipaprangka a kinuna ti maysa nga ina: “Dagiti babbalasitang a natataengan ti langada ngem iti edadda ket mayarig iti diro [iti maysa nga alimbubuyog]. Maatrakarda dagiti natataengan a lallaki.” Nakaladladingit ti bunga ti pannakapilit a makiraman iti seksual nga aramid iti nasapa nga edad. Mabalin a mapukaw ti maysa a balasitang ti panagtalekna iti bagina, nadalus a konsiensia, ken uray ti kinasalun-at ti bagi ken emosionna.

[Ladawan iti panid 5]

Ti nainget unay nga eskediul ket mabalin a mangpataud iti adu a problema

[Ladawan iti panid 7]

Ti panangdagdag kadagiti ubbing nga aglablabes a makisalisal pukawenna ti ragsakda nga agay-ayam

[Ladawan iti panid 7]

Dagiti material a sanikua saanda a masandian ti nasayaat a panangaywan ti nagannak