Pannakisupiat ni Galileo iti Simbaan

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

HUNIO 22, 1633 idi. Nakaparintumeng ti nakapsuten a lakay iti sanguanan ti korte dagiti Romano Katoliko a maawagan iti Romano nga Inkisision. Nalaing iti siensia ken maysa kadagiti agdindinamag a sientista idi a tiempo. Ti napigsa a panamatina iti siensia ket naibasar iti adun a tawen a panagadal ken panagsukimatna. Ngem no kayatna nga isalbar ti biagna, masapul a tallikudanna ti ammona nga umiso.

Galileo Galilei ti naganna. Ti kaso ni Galileo, kas pangawag ti kaaduan, ket nangpataud iti adu a panagduadua, saludsod, ken kontrobersia a mapagsasaritaan pay laeng agingga ita, agarup 370 a tawenen kalpasanna. Nangibati dayta iti di malipatan nga epekto iti historia ti relihion ken siensia. Apay a nangpataud iti kasta unay a riribuk? Apay a mapagsasaritaan manen ti kaso ni Galileo iti kaaldawantayo? Talaga kadi nga isimsimbolo dayta ti “panagsina ti siensia ken relihion” kas ti termino nga inusar ti maysa a mannurat?

Ibilang ti kaaduan a ni Galileo ti “nangipasdek iti moderno a siensia.” Isut’ maysa a matematiko, astronomo, ken pisiko. Ni Galileo ket maysa kadagiti nagkauna a lallaki a nangadal iti tangatang babaen iti teleskopio. Inlawlawagna ti nakitana kas pammaneknek iti ideya a mapagdedebatean pay laeng idi kaaldawanna: Ti daga ket agrikrikus iti init isu a ti planetatayo ket saan a sentro ti uniberso. Di pakasdaawan a naibilang no dadduma ni Galileo kas nangipasdek iti moderno a pamay-an ti panageksperimento iti siensia!

Ania ti sumagmamano a natakuatan ken naimbento ni Galileo? Kas maysa nga astronomo, natakuatanna, agraman ti dadduma pay a banag, a ti Jupiter ket addaan kadagiti bulan, ti Milky Way ket buklen iti bitbituen, ti bulan ket addaan kadagiti bantay, ken ti panagrikus ti Venus ket kaasping ti panagrikus ti bulan. Kas maysa a pisiko, inadalna dagiti linteg ti nakaparsuaan maipapan iti pendulo ket naammuanna a no agpada ti kaatiddog dagitoy, agindayonda iti isu met la a kapartak dakkel man wenno bassit ti arkona. Inadalna met dagiti matnag a banag ket naammuanna nga agpada ti kapartak dagitoy, nalag-an man wenno nadagsen. Inimbentona dagiti instrumento a kas iti pagkarkulo nga instrumento a maawagan iti geometric compass. Babaen ti panangusarna iti impormasion a naammuanna manipud Holland, nagaramid iti teleskopio a nakatulong iti panagpaliiwna iti uniberso.

Nupay kasta, nariribuk ti biag daytoy mabigbigbig  a sientista gapu iti naunday a pannakisupiatna iti hirarkia ti simbaan isu a rimsua ti naawagan a kaso ni Galileo. Kasano a nangrugi dayta, ken apay?

Pannakisupiat iti Iglesia Romana Katolika

Sakbay pay a nagngudo ti maika-16 a siglo, namatin ni Galileo iti teoria ni Copernicus, a nagkuna a ti daga ti mangrikrikus iti init, saan ket a ti init ti mangrikrikus iti daga. Maawagan met daytoy iti heliocentric system wenno ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo. Kalpasan ti panangusarna iti teleskopiona idi 1610 a mangdiskobre kadagiti bituen ken planeta iti tangatang a dipay napaliiw idi, nakombinsir ni Galileo a napaneknekannan nga agpayso a ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo.

Sigun iti Grande Dizionario Enciclopedico UTET, saan laeng nga agdiskobre ti kayat nga aramiden ni Galileo. Kayatna a guyugoyen “dagiti kangatuan ti saadda a tattao idi kaaldawanna (dagiti prinsipe ken kardinal)” a husto ti teoria ni Copernicus. Ninamnamana a babaen ti tulong dagiti dakkel ti impluensiada a gagayyem, mapagballigianna ti ibubusor ti simbaan ken maalana pay ti suportada.

Idi 1611, napan ni Galileo idiay Roma. Naam-ammona sadiay dagiti nangato ti saadda a klero. Inusarna ti teleskopiona tapno ipakitana kadakuada dagiti nadiskobrena iti tangatang. Ngem natungday ti ninamnamana. Idi 1616, naipasidong ni Galileo iti opisial a panangsukimat.

Kinuna dagiti teologo ti Romano nga Inkisision a ti pagarup a ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo ket “linoloko ken minamaag ken nabatad a kinaerehe, gapu ta maikontra daytoy iti adu a sasao iti Nasantuan a Kasuratan sigun iti literal a kaipapananda, ti kayulogan nga awaten ti kaaduan, ken ti pannakaawat dagiti Papa ken nalatak a teologo.”

Inasitgan ni Galileo ni kardinal Robert Bellarmine, a maibilang a katan-okan a teologo a Katoliko idi a tiempo ken naawagan kas ti “pannakamartilio dagiti erehe.” Siseserioso a binagbagaan ni Bellarmine ni Galileo a dinan isaknap pay ti opinionna a ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo.

Panangsango iti Korte ti Inkisision

Pinadas ni Galileo ti agtignay a sisisirib, ngem sinalimetmetanna ti panamatina iti teoria ni Copernicus. Idi 1633, kalpasan ti 17 a tawen, simmango ni Galileo iti korte ti Inkisision. Natay idin ni kardinal Bellarmine, ngem ni Papa Urban VIII ti kangrunaan idin a kabusorna, a saan a bumusbusor iti napalabas.  Inawagan daytoy dagiti mannurat kas maysa kadagiti kalatakan ken di nainkalintegan a pannakabista idi un-unana. Imbilangda pay ketdi dayta a kas iti pannakabista da Socrates ken Jesus.

Apay a napasamak daytoy a pannakabista? Nagsurat ngamin ni Galileo iti libro a napauluan iti Dialogue Concerning the Two Chief World Systems. No an-anagen, intandudona ti teoria a ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo. Idi 1632, nabagaan ni Galileo a sumango iti korte, ngem intantanna gapu ta masakit ken dandani 70 idin ti tawenna. Napan idiay Roma iti simmaganad a tawen kalpasan a napangtaan a maibalud ken puersado a maipan idiay Roma a nakaposas. Babaen iti bilin ti papa, napalutpot ken napangtaan pay ketdi a maparigat.

Maysa pay laeng a kontrobersia no pudno a naparigat daytoy masakit a lakay. Kas nadakamat iti sentensiana, maipasidong iti “nainget a pannakaeksamen.” Sigun ken Italo Mereu, historiador iti paglintegan ti Italia, dayta idi ti legal a termino a mangipasimudaag iti pannakaparigat. Adu nga eskolar ti umanamong iti dayta nga interpretasion.

Naparigat man wenno saan, nasentensiaan ni Galileo iti simple a siled iti imatang dagiti miembro ti Inkisision idi Hunio 22, 1633. Natakuatan a nakabasol iti “panangsalimetmet ken panamatina iti palso a doktrina a maikontra iti Nasantuan ken Nadibinuan a Kasuratan, a ti Init . . . ket saan nga agrikrikus manipud daya nga agpalaud no di ket ti Daga a mismo ti agrikrikus ken saan a dayta ti sentro ti lubong.”

Di kayat ni Galileo ti agbalin a martir, isu a kapilitan a tinallikudanna ti dati a pammatina. Kalpasan a naibasa ti sentensia ti lakayen a sientista, a nakaparintumeng ken nakakawes iti pangpenitensia, sipapasnek a kinunana: “Tallikudak, ilunod, ken karimonko dagiti nadakamat a kamali ken kinaerehe [ti teoria ni Copernicus] ken iti pangkaaduan ken amin a dadduma pay a kamali, kinaerehe, wenno sekta a maikontra iti Nasantuan a Simbaan.”

Adda nalatak a sarsarita​—ngem awan natibker nga ebidensiana​—a kalpasan a tinallikudan ni Galileo ti pammatina, nagtabbuga sana kinuna: “Kaskasdi nga aggunay!” Kuna dagiti komentarista a ti pannakaibabain ni Galileo gaput’ panangtallikudna kadagiti natakuatanna ti namagladingit unay kenkuana inggat’ ipapatayna. Naibalud ngem nabaliwan ti sentensiana. Nagbalin daytoy nga inggat’ tungpal biag a pannakaibalud iti balayna. Idi kumapkapsuten ti panagkitana, agbibiagen a kasla maiputputong.

Di Agtunos ti Relihion ken Siensia?

Adu ti nagkuna a paneknekan ti kapadasan ni Galileo a di pulos agtunos ti relihion ken siensia. No an-anagen, ti kaso ni Galileo ti makagapu a ti relihion ket sinigsiglon a kagura ti tattao. Gapu iti dayta, adu ti naguyugoy a ti relihion ket sigsigud a pangta iti panagrang-ay ti siensia. Agpayso aya a kasta?

Talaga a kinondenar da Papa Urban VIII ken dagiti teologo iti Romano nga Inkisision ti teoria ni Copernicus, a kunkunada a maikontra kano dayta iti Biblia. Dinakamat dagiti kabusor ni Galileo ti kinuna ni Josue nga, “Init, agintekka,” a sigun iti panangbasada, literal ti kaipapananna. (Josue 10:12, King James Version) Ngem pudno kadi a supiaten ti Biblia ti teoria ni Copernicus? Saan a pulos.

Rimsua ti panaggidiat gapu iti siensia ken iti nabatad a di umiso a panangipatarus iti Kasuratan. Kasta ti nabigbig ni Galileo. Sinuratanna ti maysa nga estudiantena: “Nupay di agbiddut ti Kasuratan, dagiti managipatarus ken komentarista iti dayta ti mabalin nga agbiddut iti nadumaduma a wagas. Maysa kadagitoy ti serioso unay ken masansan a mapasamak, nga isu ti basta panangipatarusda iti dayta iti bin-ig a literal a kaipapananna.” Umanamong ti asinoman a napasnek nga estudiante iti Biblia. *

Saan la a dayta ti imbaga ni Galileo. Kinunana a maymaysa ti autor ti dua a libro nga isu ti Biblia ken ti libro ti nakaparsuaan, isu a saan nga agsupadi dagita. Kinunana pay a ti tao dina “maipasigurado nga amin nga agipatpatarus ket pinaltiingan ti Dios.” Mabalin a naibilang a makapaluksaw daytoy agdadata a panangbabalaw iti opisial a panangipaulog ti simbaan isu a natignay  ti Romano nga Inkisision a mangkondenar kenkuana. Ngamin, ania ketdin ti kinatured ti maysa laeng nga ordinario a tao a kas ken ni Galileo a mangbabalaw iti kalinteganda a mangipatarus kadagiti Kasuratan?

Maipapan iti kaso ni Galileo, nagduadua ti dadduma nga eskolar maipapan iti saan a pulos a panagkamali ti simbaan ken ti papa. Insurat ti Katoliko a teologo a ni Hans Küng nga “adu ken di mapagduaduaan” dagiti biddut “ti opisial a pannursuro ti simbaan,” agraman “ti pannakakondenar ni Galileo,” a nangpataud iti panagduadua maipapan iti doktrina a saan a pulos nga agkamali ti simbaan ken ti papa.

Naalangon Kadin ti Dayaw ni Galileo?

Idi Nobiembre 1979, makatawen kalpasan a naibutos ni John Paul II kas papa, ninamnamana a marepaso ti kasasaad ni Galileo. Inaklon ti papa a “kapilitan a nagsagaba iti kasta unay ni Galileo . . . kadagiti tattao ken institusion ti Simbaan.” Idi 1992, kalpasan ti 13 a tawen, kastoy ti binigbig ti grupo a tinudingan ti papa: “Di natarusan ti sumagmamano a teologo a kasadaran ni Galileo, . . . ti nauneg, di literal a kaipapanan dagiti Kasuratan idi inladawanda ti pisikal a pannakabukel ti naparsua a uniberso.”

Ngem ti kinapudnona, saan laeng a dagiti teologo ti nangumsi iti teoria a ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo. Ni Papa Urban VIII a dakkel ti naaramidanna iti kaso, impatangkenna a liniklikan ni Galileo a pakapuyen ti nabayagen a pannursuro ti simbaan a ti daga ti sentro ti uniberso. Saan a naggapu iti Biblia dayta a pannursuro no di ket naggapu iti Griego a pilosopo a ni Aristotle.

Kalpasan a sinukimat a naimbag ti moderno-aldaw a grupo a tinudingan ti papa ti kaso ni Galileo, inawagan ti papa a “dinadarasudos ken nasaem a pangngeddeng” ti kasta a panangpabasol ken ni Galileo. Naalangon kadin ti dayaw ti sientista? “Kas iti ibagbaga ti dadduma, minamaag ti panangalangon iti dayaw ni Galileo,” kuna ti maysa a mannurat, “gapu ta saan a ni Galileo ti kondenaren ti historia, no di ket ti korte ti simbaan.” Kinuna ti historiador a ni Luigi Firpo: “Saan a rebbengen dagiti manangidadanes nga alangonen ti dayaw dagiti biktimada.”

Ti Biblia ket “pagsilawan nga agsilsilnag iti nasipnget a disso.” (2 Pedro 1:19) Indepensa ni Galileo dayta a maibusor iti di umiso a panangipatarus. Ngem kasungani ti inaramid ti simbaan ta indepensada ti inaramid-tao a tradision a nanglais iti kinaumiso ti Biblia.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 14]

Ti Biag ni Galileo

Ti taga Florence ti amana a ni Galileo ket naipasngay idiay Pisa idi 1564. Nagadal iti kinadoktor iti unibersidad sadiay. Insardengna ti nagadal iti kinadoktor gapu ta saan unay nga interesado iti dayta, sa nagadal iti pisika ken matematika. Nagsubli iti pamiliana idi 1585 nga awan man la ti nalpasna a kurso. Nupay kasta, napadayawan kas katan-okan a matematiko idi kaaldawanna, ken sibaballigi a nakastrek kas maestro ti matematika iti Unibersidad ti Pisa. Kalpasan a natay ni tatangna, napilitan nga immakar ni Galileo idiay Padua gapu iti rigat ti panagbiag. Sadiay a natudingan iti nangatngato a saad kas propesor ti matematika iti unibersidad dayta a siudad.

Bayat ti 18 a tawen a panagyanna idiay Padua, naaddaan ni Galileo iti tallo nga annak babaen ti balasang a kamalalana a taga Venice. Idi 1610, nagsubli idiay Florence. Sadiay a nakagun-od iti nasaysayaat a panagbiag isu a naaddaan iti ad-adu a panawen nga agsukimat​—ngem kasukat ti wayawaya a tinagiragsakna iti teritoriana idiay Republika ti Venice. Ni Galileo ket tinudingan ti mangiturturay a duke ti Tuscany kas “kang-runaan a pilosopo ken matematiko.” Natay ni Galileo idiay Florence idi 1642 bayat ti pannakaibaludna iti balayna gapu ta isut’ kinondenar ti Inkisision.

[Credit Line]

Manipud iti libro a The Library of Original Sources, Tomo VI, 1915

[Ladawan iti panid 12]

Ti teleskopio ni Galileo, a nakatulong kenkuana a nangpasingked a ti daga ket saan nga adda iti tengnga ti uniberso

[Credit Line]

Scala/Art Resource, NY

[Dagiti Ladawan iti panid 12]

Ti sistema a ti daga ti adda iti tengnga ti sistema solartayo

Ti sistema a ti init ti adda iti tengnga ti sistema solartayo

[Credit Line]

Aglawlaw: © 1998 Visual Language

[Picture Credit Line iti panid 11]

Retrato: Manipud iti libro a The Historian’s History of the World