Ti Nagadu a Pakausaran ti Nanumo a Mani

Kayatmo kadi ti mani? No kasta, adu met ti kas kenka. Nagadu a tattao ti mangayat iti mani. Agpatpataud ti dua a kaaduan ti umilina a nasion ditoy daga nga isu ti China ken India iti nasurok a 50 a porsiento iti madagup a mani a maani ti lubong.

Nasurok a sangabilion a kilo a mani ti maani ti Estados Unidos iti kada tawen. Agpatpataud dayta iti dandani 10 a porsiento iti dagup ti maani ti lubong. Ti Argentina, Brazil, Malawi, Nigeria, Senegal, South Africa, ken Sudan ket kangrunaan a pagilian nga agmulmula met iti mani. Kasano a limmatak unay ti mani? Adda kadi dagiti kasasaad a saan a nasayaat ti mangan iti mani?

Nabayagen a Pakasaritaan

Maipagarup nga idiay Abagatan nga America ti nagtaudan ti mani. Maysa kadagiti nagkauna a naammuan a kadaanan a banag a pakakitaan iti panangapresiar ti tao iti mani ket ti maysa a plorera a nasarakan idiay Peru sakbay a dimteng ni Columbus. Ti plorera ket kasla sukog ti mani ken naarkosan met kadagiti sukog-mani a disenio. Dagiti Kastila a managsukisok, a kaunaan a nakakita iti mani idiay Abagatan nga America, ti nakatakuat a nasustansia unay dagitoy para kadagiti panaglayagda. Isu a nangitugotda kadagitoy idiay Europa. Adda pay dadduma a nangusaran dagiti taga Europa iti mani. Inusarda met dayta a pangsandi iti bukel ti kape.

Idi agangay, nangisangpet dagiti Portugues iti mani idiay Africa. Sadiay a dagus a naammuan a napateg a taraon ti mani nga agbiag iti di nadam-eg a daga a kadua ti dadduma pay a mula. Kinapudnona, dumam-eg ti natikag a daga gapu iti mula a mani babaen ti kasapulanna unay a nitrohena. Idi agangay, manipud Africa, nakadanon ti mani idiay Amianan nga America kabayatan ti tiempo ti pannakainegosio dagiti adipen.

Idi dekada 1530, nangyeg dagiti Portugues iti mani idiay India ken Macao ket dagiti met Kastila ti nangyeg iti dayta iti Pilipinas. Kalpasanna, dagiti komersiante ti damo a nangipan kadagitoy idiay China. Sadiay a nabigbig a makatulong ti mula a mani iti bisin a mangap-apektar iti nasion.

Inadal dagiti botanista ti mani idi dekada 1700, ket naammuanda a nasayaat dagitoy a pagtaraon dagiti baboy. Idi rugrugi ti dekada 1800, maimulmulan ti mailako a mani idiay South Carolina iti Estados Unidos. Kabayatan ti Gerra Sibil Dagiti Americano, a nangrugi idi 1861, ti mani ti nagbalin a taraon dagiti soldado iti agsumbangir a dasig.

Ngem iti dayta a tiempo, impagarup dagiti tattao a taraon dagiti napanglaw ti mani. Daytoy a pagarup ti maysa a makagapu a manmano nga imula dayta dagiti Americano a mannalon tapno kanen ti tao. Kanayonanna, sakbay a naimbento ti makina nga alikamen idi agarup tawen 1900, adu a trabahador ti kasapulan ken dakkel ti magastos iti panagmula iti mani.

Ngem idi 1903, ti kemiko a nakipaset iti pannakapasayaat ti agrikultura iti America a ni George Washington Carver, rinugianna ti nagsukisok kadagiti baro a pakausaran ti mula a mani. Idi agangay, nakaaramid iti nasurok a 300 a produkto manipud iti dayta a pakairamanan dagiti inumen, kosmetiko, tina, agas, paglaba a sabon, insektisidio, ken tinta ti pagimprentaan. Pinaregta met ni Carver dagiti lokal a mannalon nga isardengda ti agmula iti bin-ig laeng a kapas, a mangib-ibus iti kinadam-eg ti daga, ket pagsinnublatenda nga imula ti kapas ken mani. Iti dayta a tiempo, ti peste a boll weevil ti mangdaddadael kadagiti mula a kapas, isu nga adu ti nangipangag iti balakad ni Carver. Ania ti nagbanaganna?

Nakabalballigi ti mani ta nagbalin dayta a dakkel a panguartaan iti makin-abagatan  a paset ti Estados Unidos. Ita, addan monumento ni Carver idiay Dothan, Alabama. Ket iti ili ti Enterprise, Alabama, adda met naaramid a monumento ti boll weevil, gapu ta ti panangdadael dayta nga insekto ti nakatulong tapno matignay dagiti mannalon nga agmula iti mani.

Panagmula Kadagiti Mani

Kinapudnona, saan a nuez ti mani no di ket bukel ti mula a mani. Bayat a dumakdakkel ti mula, agsabong kadagiti duyaw nga agpolinar a bukbukodda.

Iti murdong ti kasla ungkay nga estruktura a maawagan iti peg, ti pertilisado nga obario ti mula ket mangrugin nga umuneg iti daga. Ti alud ti mani isut’ murdong daytoy nga ungkay. Iti daga, adda ti alud iti rabaw ken mangrugi nga agmataengan iti uneg ti daga ket inton agangay, agbalinen kas ti agdinamag a sukog ti mani. Agingga iti 40 a mani ti mabalin nga agtubo iti maysa a mula.

Kaay-ayo ti mani ti nabara, kainaran ken kalkalainganna a panagtudo. Manipud iti 120 agingga iti 160 nga aldaw ti tiempo ti panagmula agingga iti panagapit, depende iti kita ti mani ken paniempo. Tapno maapit ti mani, masapul a bukkualen dagiti mannalon ti intero a mula, sada balinsueken, tapno mabilag dagitoy ken dida malungsot. Ita, adu nga agmulmula ti agus-usar kadagiti moderno nga alikamen iti panagtalon isu a mabukkualda ti mula, maikkatda ti daga, ken mabalinsuek dagitoy a mammaminsan.

Ti Adu a Pakausaran ti Mani

Nakaskasdaaw ti kinasustansia ti mani. Adu ti gunnotna ken aglaon iti 13 a bitamina ken 26 a mineral nga adu kadagitoy ti awan kadagiti moderno a taraon. “Iti agpada a kadagsen, ad-adu ti protina, mineral, ken bitamina ti mani ngem iti dalem ti baka,” kuna ti The Encyclopædia Britannica. Ngem agannad dagiti dida kayat ti lumukmeg! Ti mani ket “ad-adu met ti tabana ngem iti nasustansia a krema” ken “ad-adu ti enerhiana a magun-odan (calorie) ngem iti asukar.”

Maus-usar ti mani iti adu a putahe iti nadumaduma a nasion. Ket nalaka a mailasin ti naisangsangayan  a ramanda. “Nagnanam ti mani ken nalaka a mailasin isu nga agpapada ti kinananam ti aniaman a putahe a nalaokan iti mani,” kuna ti autor iti libro maipapan iti panagluto a ni Anya von Bremzen. “No kasta, agpapada ti raman ti sarsa a mani dagiti taga Indonesia, sopas dagiti taga Makinlaud nga Africa, pansit dagiti taga China, gisado dagiti taga Peru, ken peanut butter.”

Ti mani ti paborito met a saramsam iti intero a lubong. Idiay India, kas pagarigan, mailaok ti mani iti dadduma pay a nabilag a bukbukel ken mailako iti kalsada kas saramsam. Makapainteres ta ti palaman a mani wenno peanut butter, a nalatak iti dadduma a pagilian, ket naipadamag nga “inimbento ti maysa a doktor idiay St. Louis [E.U.A.] idi agarup 1890 kas makapasalun-at a taraon dagiti lallakay ken babbaket,” sigun iti publikasion a The Great American Peanut.

Ngem adu pay ti pakausaran ti mani malaksid iti direkta a pannakaidasarna kas taraon. Iti intero nga Asia, napateg ti mani a pagtaudan ti manteka. Ti manteka ti mani ket mabalin nga usaren iti panagluto kadagiti nakabarbara a temperatura, ken dina agsepen ti raman ti malutluto.

Idiay Brazil, ti mani a napagbalin a kasla tuyo ket maus-usar a taraon dagiti animal. Maysa a produkto dayta manipud iti panagaramid iti manteka nga agtaud iti mani. Masarakan met ti produkto ti mani iti adu nga inaldaw a tagilako.​—Kitaem ti adda iti ngato.

Agannadka iti Allergy Gapu iti Mani!

Mabalin nga idulin ti mani iti napaut a di kasapulan a maikabil iti refrigerator. Ngem kasapulan ti panagannad. Ti binuot a mani ket addaan iti napigsa a mangpakanser a substansia a maawagan iti aflatoxin. Kanayonanna, dadduma a tattao ket adda allergy-da iti mani. Ti itataud ti allergy ket “mabalin nga agpataud kadagiti sintomas a kas iti nakaro a panagbuteg ken panaggagatel agingga kadagiti mamagpeggad iti biag a sakit a kas iti anaphylactic shock,” kuna ti magasin a Prevention. Sigun iti sumagmamano a panagadal, agbalbalinen a gagangay kadagiti ubbing ti maaddaan iti allergy gapu iti mani.

No agpadpada nga agangkit, addaan iti allergic rhinitis, wenno eksema ti ama ken ina ti ubing, dakdakkel ti risgo nga ag-allergy ti ubing iti mani, kuna ti Prevention.

Kasta met laeng kadagiti maladaga a dagiti nanangda ket nabayagen nga addaan iti allergy ken dagiti maladaga nga addaan iti allergy iti gatas no maysan ti tawenda. “Maibalakad kadagitoy a pamilia a sadanto la pakanen iti peanut butter dagiti annakda inton tallo ti tawendan,” kuna ni Dr. Hugh Sampson, propesor dagiti agad-adal iti kinadoktor kadagiti ubbing idiay Johns Hopkins University Medical Center, E.U.A.

Kayatmo man ti mangan iti mani wenno saan, nalabit ti panangusig iti adu a pakausaranna ti ad-adda a mangtignay kenka a mangapresiar iti daytoy nanumo ngem nakalatlatak a bukel.

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Dagiti Produkto a Nagtaud iti Mani a Mabalin a Masarakan iti Adu nga Inaldaw a Tagilako

• Pagdiding

• Pagsungrod iti paginuduan

• Pangagsep iti ibleng ken isbo ti pusa

• Papel

• Sabon a paglaba

• Unguento

• Pagpasileng iti metal

• Pagkulada

• Tinta

• Lana ti burayongan

• Nalabutab a sabon a mangpalaka iti panagibarbas

• Krema a maikabil iti rupa

• Sabon

• Linoleum

• Goma

• Kosmetiko

• Pintura

• Eksplosibo

• Paggulgol wenno shampoo

• Agas

[Credit Line]

Reperensia: The Great American Peanut

[Diagram/Ladawan iti panid 22]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Bulbulong

Peg

Rabaw ti daga |

Ramut Mani

[Credit Line]

Magasin a The Peanut Farmer

[Ladawan iti panid 22]

Monumento ni George Washington Carver

[Ladawan iti panid 23]

Estados Unidos

[Ladawan iti panid 23]

Africa

[Ladawan iti panid 23]

Asia

[Credit Line]

FAO photo/R. Faidutti

[Ladawan iti panid 23]

Nadumaduma a pannakaluto ti mani

[Ladawan iti panid 24]

Nalatak a taraon ti peanut butter iti dadduma a pagilian