Kitaenyo ti Nabileg a Hipopotamo!

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA

SILSILNAGAN ti lumlumneken nga init ti dakkel a ban-aw iti naglawa a Masai Mara Game Reserve idiay Kenya. Bayat a lumlumnek ti init iti nagtugmokan ti langit ken daga, iyan-anninaw ti danum ti nangayed a bimmalitok ken kimmayumanggi a maris. Iti pangadaywen a sumagmamano a metro, pinangen a zebra ken wildebeest (gnu) ti siiinayad nga umas-asideg iti ban-aw. Pagammuan ta nagsardeng dagiti animal gapu iti buteng ket miningminganda ti nagdakkel ken kasla gangal a banag a tumtumpaw iti asideg ti igid ti ban-aw. Kalpasan a nakibur ti danum, limned ti “gangal” ken didan makita. Kalkalpas a nakita dagitoy nga agar-arab ti narungsot nga ayup nga agnanaed iti danum nga isu ti hipopotamo.

Dakdakkel laeng ti elepante ngem iti hipopotamo a masarakan kadagiti ban-aw, karayan, ken dan-aw iti makindaya nga Africa. No nataenganen ti hipopotamo, mabalin a nasurok nga 4 a metro ti kaatiddogna ken 1.5 a metro ti katayagna manipud iti abagana. Mabalin nga agarup uppat a tonelada ti timbangna. Ibilang ti kaaduan a ti hipopotamo ti tuktukoyen ti sao a “Behemot” a nadakamat iti Job a libro iti Biblia. Di pakasdaawan  a deskribiren ti Biblia daytoy nagdakkel nga animal nga addaan tultulang kas ‘tubtubo a gambang’, ken inyarigna ida iti “ung-ungkay a pinanday a landok.”​—Job 40:15-18.

Gapu ta nagpuskol ti kudilna, awan burborna, ken kasla lupoy, ti sukog-bariles a hipopotamo ket sigurado a saan a mangabak iti aniaman a salip dagiti agkakapintas a parsua. Ababa dagiti saka ti hipopotamo, isu a pampanunoten ti makakita no kasano a masuportaran dagitoy ti kasta kadakkel a pammagi. Ngem dimo tagibassiten ti kinapigsa dagita a pukekek a saka. No adda iti takdang, naparpartak ti panagtaray ti hipopotamo ngem iti tao. Iti danum, naipadamag a naparpartakda ngem iti bassit a bilog a gagaudan ti tao wenno uray ti de motor a barangay.

Biag iti Danum

Mannakilangen nga animal dagiti hipopotamo. Gagangay nga agbiagda nga inggrupo a buklen ti 10 agingga iti 15 nga idauluan ti naturay a kalakian, nupay addan dagiti nakita a daddadakkel a grupo dagiti hipopotamo nga agarup 150 ti bilangda. Agbiagda nga agpadpada iti danum ken takdang ken tumakdangda​—nangruna no rabii​—tapno manganda iti naraber a mulmula iti takdang. Kaaduanna, dida unay umadayo manipud iti disso nga adda danum. Ngem no kalgaw, magna ti dadduma a hipopotamo iti 10 a kilometro tapno agsawar iti taraonda.

Saan a nalawag no kasano a markaan dagiti hipopotamo ti teritoriada. Nakaskasdaaw ti ugalida nga agiwaras iti iblengda babaen ti panangusarda iti ipusda. Pagarupen ti dadduma a tattao a dayta ti pamay-an dagiti hipopotamo nga agpalastog kadagiti kabaian wenno mamutbuteng iti karibalda. No adda dumarup, aggaraigida a kas iti kabalio, sada aguga wenno agngernger no lumabanda. Uray no nakarareb, mangngeg latta dagiti napigsa a panagbang-esda. Ipadlaw ti naturay a kalakian ti kaaddana babaen ti panagemmakna iti MUH-Muh-muh.

Agmalmalem a nakarareb iti danum ti intero wenno kagudua a bagi ti hipopotamo, ket maibagay unay iti daytoy ti dakkel a bagina. Nupay mabalin a saan a nalaing a lumalangoy a kas iti dadduma a padana nga animal a makapagnaed iti danum ken takdang, kabaelan ti hipopotamo ti agtalinaed a nakarareb agingga iti 15 a minuto! Agpapatas ti nakaisaadan dagiti abut ti agong, matmata, ken lapayagna, isu a mabalinna nga irareb ti intero a bagina iti danum. Iti uneg ti danum a mapasamak ti sumagmamano kadagiti ar-aramid ti hipopotamo​—agraman panagarem ken panagasawa.

Kalpasan ti agarup walo a bulan a panagsikog, maipasngay ti maysa nga urbon iti ababaw a danum. Mapasuso dayta iti takdang wenno iti pagattumeng a danum. Nupay napigsa ti hipopotamo, nagsayaat ti panangtarakenna iti anakna ken nakadungdungngo iti urbonna. Kinapudnona, nakaskasdaaw ken nakaay-ayat a buyaen ti ina nga adda iti ban-aw a nakasakay ti urbon iti bukotna. Siempre, sirurungsot a lumaban ti kasla naamo nga animal no adda asinoman a manggandat a mangala iti anakna iti bukotna!

Maibagay unay ti kudil ti hipopotamo iti panagbiagna iti danum. Makita dagiti naisangsangayan a panagbalbaliw apaman a tumakdang. Adda naapgad ken nadaruy a likido a nalabaga-kimmayumanggi ti kolorna nga iruar dagiti glandula iti uneg ti kudilna. No kitaen iti adayo, ti hipopotamo ket kasla aglingling-et iti dara. Ngem ti likido ti mangsalaknib iti kudilna  no adda man iti danum wenno iti takdang. Kadagiti komunidad dagiti Africano idi un-unana, ti kudil ti hipopotamo ket maiw-iwa iti naiingpis a pedaso sa mayuper iti lana. Kalpasanna, matiritir ken maibilag dagitoy tapno maaramid a nakabutbuteng a latigo a nausar kadagiti rinnupak gapu iti teritoria. * Sigun iti Grzimek’s Animal Life Encyclopedia, kalpasan ti panagkorte​—maysa a proseso nga agpaut iti di kumurang nga innem a tawen​—ti kudil ti hipopotamo “ket kas iti katangken ti bato ken agarup uppat ket kagudua a sentimetro ti kapuskolna.”

Ti Nangayed Ngem Nakaam-amak a Panagsuyaabna

Sigurado a ti ngiwat ti hipopotamo ti nakadkadlaw unay a pakabigbiganna. Iti takdang, ti kagudua a metro ti kaakabana a bibigna ti pagarabna iti asideg ti danum. Nupay kasta, saan laeng nga iti pannangan ti pangusaranna iti dayta. No agnganga ti hipopotamo iti 150 a degree, saan laeng a panagsuyaab dayta no di ket ipakpakitana ti nakabutbuteng a kinaagresibona. Ti panangsalaknibna iti bumasbassit a teritoriana ket agbanag iti nakaro a rinnupak. No agnganga, makitam dagiti nagdadakkel ken makimbaba a ngipenna. Dagitoy ti igam a pangdepensana a mabalin a dumakkel agingga iti 30 a sentimetro manipud iti gugot.

Napeggad ti ngiwat ti hipopotamo saan laeng nga iti dadduma a hipopotamo no di ket uray kadagiti tattao. Natungday ti aniaman a panagregget ti tao a makipagnaed a sitatalna iti hipopotamo. Uray no saan a magargari, darupen latta ti hipopotamo dagidiay natured nga umasideg iti teritoriana. Kanayonanna, nauy-uyong no masugatan, isu a kabaelanna a dangran unay ti siasinoman nga umasideg kenkuana. Uray dagiti barangay ket nabatuagen gaput’ panangkagat ti nakaunget a hipopotamo.

Iti takdang, narungsot ti hipopotamo a kas iti kinarungsotna no adda iti danum. Kas pagarigan, peligroso unay no addaka iti nagbaetan ti agar-arab a hipopotamo ken ti danum. Kinapudnona, iti dadduma a paset ti Africa, dagiti saan a nasiput a bumario ket dinarup dagiti hipopotamo a nakasarak a nabangenan ti desdesda nga agturong iti danum. Para iti tattao ken an-animal, nakaam-amak ti hipopotamo isu a rumbeng a pagannadan unay ken raemen.

Makalasatto Aya ti Hipopotamo?

No agsolsolo ti hipopotamo nga agar-arab iti takdang, nalaka a darupen dagiti leon. Ngem kasla ti tao ti kangrunaan a pagpeggadan ti hipopotamo. “Adun ti hipopotamo a pinatay dagiti tattao a kas iti kinaadun ti napukaw kadagiti pagnanaedanda,” kuna ti World Book Encyclopedia. “Adun a hipopotamo ti pinatay dagiti mangnganup, ket minulaanen ti dadduma a mannalon ti dati a pagnanaedan dagitoy nga animal.”

Wen, gapu iti panangagaw ti tao iti pagnanaedan ti hipopotamo, kapilitan nga agnaeden daytoy nga animal iti bassit a lugar, isu a limitadon ti panagdakiwasna ken ti padron ti panagpaaduna. Makaparagsak ta iti sidong ti panagturay ti Pagarian ti Dios, ikari ti Namarsua nga isublinanto ti umiso a kinatimbeng ti relasion ti tao ken animal, tapno awanton ti “mangaramid iti aniaman a panangdangran wenno mangpataud iti aniaman a panangdadael” iti daga a nagbalin manen a Paraiso.​—Isaias 11:9.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 25]

Elizabeth DeLaney/Index Stock Photography