Ti Kinangayed ti Darat

Agpanaas dagiti matam no napulinganka iti darat, ngem anian a makapabang-ar no magnaka iti kadaratan! Nagadu dayta iti baybay, ngem aglaplapusanan met dayta kadagiti nakatiktikag a desierto. Pumanaw ti adu a parsua gapu ta lumawlawa ti kadaratan, ngem para iti dadduma, pagtaenganda dayta. Masansan a maibilang a perhuisio, ngem no awan dayta, dandani imposible ti agbiag iti kaaldawantayo.

Manipud iti nadakamat a panangiladawan, kasla agsupadi ti maaramidan ti darat. Ania ngamin aya ti darat, ken naggapuanna?

Nagurdo Idi Damo

Ti darat ket buklen dagiti partikulo ti adu a mineral, bato, wenno daga, a ti aragaag a quartz ti kangrunaan nga elementona. Nargaay dagiti bantay a dati a solido a bato sada nagbalin a darat. Kasano a napasamak ti kasta a panagreggaay?

Ti darat ket masansan a produkto ti kinadawel ti taaw. Agsabuag dagiti dalluyon kadagiti teppang iti kosta, ket gapu kadagitoy, mabusak dagiti nagdadakkel a bato. Di maanduran dagiti nagdadakkel a bato ti agtultuloy a panagsabuag dagiti dalluyon, isu a maburakda apaman a matnagda iti lumlumbuak a dalluyon. Ti nadawel a baybay ti mangpalanas kadagiti teppang, isu a tumaud dagiti nagbubukel a gangal. Gapu ta agkaratulidda, in-inut nga agbalin dagitoy a bisil, sadanto maburak pay kas babbabassit a partikulo, a dayta ti pagaammotayo a darat. No dadduma, ti darat ket iyanud ti baybay, ngem iti adu a lugar, dagiti dalluyon ti mangisubli manen iti darat iti takdang, isu a madalusan dagiti aplaya.

No nalamiis ti paniempo ken nadawel ti  taaw, maurnong ti nakalamlamiis a danum iti bato, isu a tumaud dagiti nayelo a basil a mangburak kadagiti bato. Agtultuloy ti pannakaburak, isu nga agbalinton a babbabassit dagiti dadakkel a bato ket inton agangay, agbalindan a darat.

Adda met maaramidan ti angin ta itayabna ti darat kadagiti kabatuan. Ad-adu pay a darat ti mapataud gapu iti pannakarisiris. Matumek ti nagtutuon a bato a ginasut a metro ti kapuskolda gapu iti daytoy natural a pamay-an a pannakaitayab ti darat. Kabayatanna, iwaras ti angin ti mapataud a darat, a kas man la alpombra nga iyaplagna iti desierto.

Iti sinigsiglo, dagitoy a proseso ti pannakarisiris ti nakapataudan ti tinontonelada a darat. Adu a tattao ti maragsakan no mausar laeng koma dayta a makaay-ayo a pannakakutson iti igid ti baybay. Ngem ti darat ket saan laeng a napateg iti igid ti baybay, kas makitatayo.

Nagbabassit a Tinukel Ngem Nagadu ti Maitulongda

Kaaduanna, ti pannangan ken panaginumtayo ket agpannuray iti darat. Kasano a kasta? Iti nadumaduma a pamay-an, amin a taraontayo ket aggapu kadagiti mula ditoy daga. Ti darat ken ti pino a kabagianna a lan-ak ken kadagaan ti mangsupsuplay kadagiti mineral a kasapulan dagiti mula. Kasta met nga adda pagnaan ti angin ken danum gapu iti darat iti daga. Isu a dagiti sustansia ket nalaka nga agsepen dagiti ramut ti mulmula. Ngem ania ti nakainaigan ti darat iti panangpennektayo iti wawtayo?

No punnuem iti namaga a darat ti sangalitro a karamba, mabalinmo a nayonan iti 300 a milimetro a danum ngem saan nga aglippias. Ngamin, aragaag ti darat​—kayatna a sawen, adu ti espasio  iti nagbabaetan dagiti tinukelna. Kinapudnona, addada arigna “karamba ti danum” iti darat nga umdas a mangsuplay iti mangbibiag a pluido kadagiti dadakkel a siudad. Ania dagitoy?

Adda iti uneg ti daga dagiti geolohiko a pormasion a maawagan iti aquifer, wenno ti addaan danum a palunapin ti aragaag a bato, darat, wenno graba. Yantangay dagitoy ket buklen iti nalawa a katuon ti darat ken dadduma pay nga aragaag a mineral, aglaon dagitoy iti danum a nasagaten iti posible a rinibu a tawen. Kalkularen dagiti sientista a dagitoy di makita nga arigna “karamba ti danum” ket mamin-40 a daras nga ad-adu ti linaonda a danum ti tamnay ngem iti amin a dan-aw ken karayan ditoy daga. Ti linaon dagiti bubon ket aggapu kadagitoy nga aquifer gapu iti napateg a danumda a mangbibiag iti minilion a parsua.

Darat iti Sanguanam

Mabalin nga inaldaw a magmagnaka iti kadaratan nupay dika pay nakapan iti igid ti baybay. Sementado kadi dagiti kalye wenno pagnaan iti igid ti kalsada iti lugarmo? Iti dadduma a kasasaad, darat ti pakabuklan ti inggat’ 25 a porsiento daytoy gagangay a material a pagbangon. Ginasut a milion a tonelada a darat iti tinawen ti maus-usar kas material a pagbangon, isu a nakirangen ti darat iti dadduma a lugar.

Nupay mapagpagnaantayo ti kaaduan a darat, ti sabali a kitana ket mabalin nga adda iti sanguanam. Ti iskrin ti computer-mo ket mabalin a naaramid iti darat, agraman ti lens dagiti teleskopio a naisaad iti tapaw dagiti bantay ken mikroskopio a maiparabaw kadagiti lamisaan. Kasta met laeng dagiti kristal a plorera ken ti sarming iti baniom. Amin dagita a banag ket naaramid iti sarming. Darat ti pakabuklan ti nasurok a kagudua iti material a maus-usar iti panagaramid kadagiti produkto ti sarming. Kasano a maus-usar ti darat iti panagaramid iti sarming?

Mapaglalaok ken matunaw ti darat ken ti dadduma a ramen iti temperatura a nabarbara ngem iti 1,400 a degree Celsius. Mabalin a lukoten, puyoten, pilkuen, guyoden, ken tiritiren ti resultana a napalet a likido iti dandani aniaman a sukog. Mabalin pay nga iyabel iti lupot dagiti linabag ti sarming. Ngem mangpapintas man wenno mangparang-ay iti industria, mangyanninaw man wenno mangbakkug, ti nalamuyot, ken nalitnaw a sarming ket agtaud iti nalibeg a tinukel ti darat.

Umak-akar a Darat

Iladawam iti panunotmo nga umak-akar ti turod a 75 a metro ti kangatona. Mapasamak daytoy no umakar dagiti binunton a darat a maawagan iti karuburuban gapu iti angin. Kasla bin-ig a karuburuban ti dadduma a paset ti Sahara.

No agnaed dagiti tattao iti kaparanget, mabalin a maapektaranda kadagiti karuburuban. Kinapudnona, naipadamag nga addan dagiti kalsada, balbalay, ken intero nga ili a nagaburan iti umak-akar a darat.

Aduan iti Sibibiag a Parsua

Nupay kasla awan ti agbibiag iti darat, adu a parsua ti agnanaed iti dayta. No aldaw, agabut dagiti sora, uleg, ken manggagama iti darat ti desierto. Maturogda no aldaw ngem rummuarda no rabii tapno agsawar iti taraonda. Iti intero nga Skeleton Coast iti Namibia, iti abagatan a laud ti Africa, agdakdakiwas dagiti elepante iti nalawa a karuburuban. Kasla maay-ayatanda iti nangato ken nadarat a bakras, isu a dumayusdosda iti nalawa a karuburuban. Ti maawagan a “barko iti desierto” nga isu ti kamelio, laklakaenna ti magna kadagiti desierto ti Asia ken Africa.

Tumakdang ti dadduma nga animal manipud iti taaw tapno usarenda ti darat. No pakaammuan idan ti nainkasigudan a pannakareloda, agpayanud dagiti rasá a maawagan iti horseshoe crab, pawikan, ken babassit nga ikan a maawagan iti grunion tapno makatakdangda. Sadiayda nga agitlog tapno mapessaan iti nalukneng a kadaratan.

Para iti sumagmamano a sabong, nanam-ay a hardin ti karuburuban. Nagadu a kita ti sabong a kas kadagiti sea rocket, beach pea, ken beach morning glory iti darat ket sumarutda latta uray no gaburan ida ti karuburuban. Susopen dagiti atiddog a ramutda ti danum ken sustansia a pagtaraon dagiti nagpipintas a sabongda​—a makaay-ayo ti marisda ken mangpappapintas iti bin-ig a darat nga aglawlaw.

Ipapantayon a makapasuron ti darat no maurnong dayta iti sapatosmo bayat nga agpagnapagnaka iti igid ti baybay. Ngem saanka koma a masuron. Kinapudnona, agpannuraytayo kadagita a nanumo a tinukel a darat! Ti darat ket maysa manen a pammaneknek iti kinasirib ti Namarsua a ni Jehova a Dios.​—Salmo 104:24.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 18, 19]

Kaay-ayoda ti Darat

Nadumaduma ti kolor ti darat. Iti nadumaduma a pagilian, makasarakka iti darat a nakangisngisit, nakapudpudaw, lila, dapuen, nalabaga, maris kahel, duyaw, ken adu pay a kombinasion dagitoy a maris. Dadduma ket nalaokan kadagiti narumek a shell. Kaay-ayo ti dadduma a tattao ti kinaadu ti kolor ken agsasabali a kinagurdo wenno kinapino ti darat isu a rinugiandan ti agkolekta iti darat. Adu ti agnegosio iti darat, agbiahe tapno birokenda dayta, ken agrukob tapno agkolektada iti dayta nga ikabilda kadagiti babassit a botelia a kristal. Inayonda dagitoy kadagiti datin a nakolektada. Awaganda ti bagida kas “managayat iti darat.”

[Credit Line]

Impaay ti Serge tkint

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti Namib Desert, Namibia

[Dagiti Ladawan iti panid 16]

Dagiti agsabuag a dalluyon, dadakkel nga allon, ken angin ket karaman kadagiti puersa a mangaramid iti darat babaen ti panangrumekda iti bato

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Ti darat ti pagnanaedan dagiti insekto, sabong, sora, ken kamelio

[Credit Line]

Dagiti sora: Hai-Bar, Yotvata, Israel

[Dagiti Ladawan iti panid 18]

Ti darat ti kangrunaan a ramen iti sarming wenno kristal ken semento

[Credit Line]

Dagiti agar-aramid iti sarming wenno kristal: Impaay ti The Corning Museum of Glass

[Ladawan iti panid 18]

Mabalin a ginasut a metro ti kangato dagiti karuburuban