Ti Makapainteres Unay a Lubong Dagiti  Alinta

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

IMBILANG ida ni Reyna Cleopatra iti Egipto kas sagrado. Inawagan ida ni Aristotle a bagis ti daga. Impagarup ni Charles Darwin nga adda napateg a pasetda iti pakasaritaan ti lubong. Ania nga animal ti nakagun-od iti panangipateg dagita a nalatak a tattao? Ti nanumo nga alinta.

Kas matakuatamto, maikari dagiti alinta iti panangipategtayo. Agpayso a nagalis ken agkuyamkuyamda. Ngem nupay nalabit alasentayo, uray dagitoy a kalidad ket mamagsiddaaw, apaman nga ad-adu ti maammuam maipapan iti alinta. Nasken laeng nga agrukobka ken agbukkual iti bingkol wenno sukainam dagiti naurnong a marunrunot a bulong, ket makastrekkanton iti makapainteres unay a lubong dagiti alinta.

Simple nga Utek Ngem Nakalalaing

Kitaem a naimbag ti maysa nga alinta, ket madlawmo a ti bagina ket addaan iti sukog singsing a gerger a kasla naurnos ken naintar a nagbabassit a doughnut. Adda dua a grupo dagiti masel iti tunggal gerger. Ti maysa a grupo nga adda laeng iti sirok ti kudil ket mangporma iti sukog singsing iti aglawlaw ti alinta. Iti uneg daytoy a katuon dagiti masel, nayunnat iti intero a bagi ti alinta ti maikadua a grupo. Aggaraw ti alinta babaen ti panangpadakkel ken panangpabassitna kadagitoy agsupadi a grupo dagiti masel sana pagyuyoken ti tunggal gerger isu nga agkuyamkuyam ti bagina.

No ikabilmo ti maysa nga alinta iti dakulapmo, sigurado nga agkuyamkuyam. Kasta ti reaksion ti alinta agsipud ta ti bagina ket napno kadagiti sentido​—agingga iti 1,900 iti maysa la a gerger. Gapu kadagitoy a sentido, ti alinta ket makarikna, makaraman, ken makadlaw iti lawag.

Makakapet ti alinta iti daga babaen iti tulong ti babassit ken agdawadaw a kasla buok a maawagan iti setae. Tunggal gerger ti alinta ket addaan kadagiti grupo ti setae nga agtignay a kasla gaud ti magagaudan a barangay. Dagitoy ti ipalok ti alinta iti daga sananto met la uksoten no naguyodnan ti bagina. ‘Makapaggaud’ ti alinta iti aniaman a direksion babaen ti pasaray panangusarna iti maysa a grupo ti setae wenno, no napakigtotan, kabaelanna nga iyangkla ti pungto ti bagina bayat a sipapartak nga iyat-atrasna ti maysa pay a pungto. Ti atletiko a kinalaingna a mangitiempo kadagitoy a setae ket apalan la ketdi ti maysa a grupo a makipaset iti ginnaudan iti Olimpiada.

No kinniten ti maysa a tumatayab dagiti gerger iti ipus ti alinta, adda dadduma a kita ti alinta a basta pagtubuenda manen dayta. Nupay kasta, saanda a pulos a pagtubuen ti ad-adu a gerger ngem iti daydiay laeng nakinnit. Tunggal gerger ket kasla addaan iti bassit a koriente isu a pagtubuen manen ti alinta dagiti napukaw a gerger agingga nga agsubli ti naikeddeng a kapigsa ti koriente.

Ti rinibu a sentido ken komplikado a sistema dagiti masel ket konektado amin iti ragup a tisyu dagiti urat ti utek, nga adda iti murdong nga ayan ti ngiwat ti alinta. Nakita kadagiti eksperimento a malaksid kadagiti pisikal a saguday ti alinta, adda limitado a kapasidad ti memoriana isu a masursurona pay ketdi a liklikan ti peggad.

Apay a Nakagalgalis?

Kinapudnona, ti nagalis a kudil ti alinta, a makapasubkar unay iti adu a tattao, ket makatulong iti panaganges daytoy bassit a parsua. Aragaag ti kudil ti alinta, ket dagiti urat nga asideg iti kudil ti mangagsep iti oksihena manipud iti angin wenno iti addaan oksihena a danum bayat a mangiruruar iti carbon dioxide. Ngem makapagsinnukat laeng dagitoy a gas no nabasa ti kudil. In-inut a matay ti alinta no agmaga ti kudilna.

Iti kasumbangirna, no saan a makapanaw ti alinta iti abutna gapu iti napigsa a tudo, dagus a maibus ti suplayna nga oksihena iti danum. Daytoy ti maysa a makagapu a rummuar dagiti alinta kalpasan ti bayakabak. No saanda a rummuar, maangsanda nga isut’ pakatayanda.

Planeta nga Aduan iti Nabunga nga Agar-arado

Adda nasurok a 1,800 a kita ti alinta iti planetatayo. Agnanaedda iti amin a disso malaksid kadagiti kapupudotan ken kalamiisan a paset ti daga. Iti uneg dagiti tanap ti South Africa, mabalin nga adda 70 laeng nga alinta iti kada metro kuadrado a daga, idinto ta iti kabakiran ti Canada, mabalin nga adda nasurok a 700 nga alinta iti kada metro kuadrado.

Idiay New Zealand, adda tallo a kangrunaan a grupo dagiti alinta. Ti umuna ket dagiti alinta a napartak nga agpaadu ken agkuti. Agnanaed dagitoy kadagiti marunrunot nga organiko a banag iti rabaw ti daga. Ti maikadua ken ti masansan a makita ket ti grupo a buklen dagiti alinta a paidda dagiti abutda iti makinrabaw a katuon ti daga. Dagiti alinta iti maikatlo a grupo ket agpauneg dagiti abutda ken mabalin a busbosenda ti sumagmamano a tawen​—ti intero a panagbiag ti alinta​—iti maysa nga abut. Dagitoy dagiti napigsa iti lubong dagiti alinta. Napigsa dagiti masel iti aglawlaw dagiti uloda isu a mastrekda ti kaunggan ti daga. Masarakan iti makin-abagatan nga Australia ti maysa kadagiti kadakkelan nga alinta iti lubong. Mabalin a dumakkel daytoy karkarna ti kadakkelna nga alinta agingga iti nasurok a maysa ket kagudua a metro ken agtimbang iti 500 a gramo.

Bayat nga agkuyamkuyam dagiti alinta iti rabaw ti daga, kasda la babassit nga agar-arado. No serkenda ti ganagan, daga, ken marunrunot a  mulmula, nakaad-adu ti iyiblengda. Napattapatta a dagiti alinta nga agtartrabaho iti uneg ti berde a kataltalonan ti England ket tinawen nga agibleng iti agarup duapulo a tonelada iti kada ektaria. Lalo pay a nakaskasdaaw dagiti alinta iti Tanap ti Nilo. Mabalin nga agibleng dagitoy nga alinta iti 2,500 a tonelada iti kada ektaria. Bayat nga ar-araduen dagiti alinta ti daga, agbalin a narukruka ken ad-adu ti agsepenna a danum isu a nadamdam-eg dayta.

Natakuatan dagiti sientista a gapu iti sistema ti panagrunaw dagiti alinta, dagiti sustansia ket pagbalinenda a nalaklaka a maagsep dagiti mula, isu a ti ibleng ti alinta ket aduan iti pagtaraon dagiti mula. Kanayonanna, madadael ti adu a makadangran ken nagbabassit nga organismo a masarakan kadagiti agruprupsa nga ibleng ken marunrunot a mula bayat a lumaslasat dagitoy iti bagis ti alinta. No kasta, daldalusan dagiti alinta ti daga bayat a mangmanganda. Kas matarigagayan a makina para iti panag-recycle, pagbiagda ti rugit bayat nga agpatpataudda iti nasustansia a taraon.

Panangusar iti Paglaingan ti Alinta

Ti naisangsangayan a paglaingan dagiti alinta nga ag-recycle ket us-usaren ti industria a mangtamtaming kadagiti basura. Us-usaren ti maysa a kompania idiay Australia ti agdagup iti 500 a milion nga alinta iti sumagmamano a planta a pagprosesuanda iti basura. Naikabil dagiti alinta kadagiti kulongan nga espesial ti pannakadisenioda ket mapakan dagitoy iti takki ti baboy wenno takki ti tao a nalaokan iti napirgipirgis a basura a papel ken dadduma pay a marunot a banag. Iti kada aldaw, kanen dagitoy nga alinta ti 50 agingga iti 100 a porsiento ti mismo a timbangda ken mangpataudda iti nasustansia a taraon dagiti mula a mailaklako iti adu a lugar.

Naammuan kadagiti panagadal a dagiti alinta ket mabalin met a masida. Aglaon dagiti alinta iti isu met la a sustansia nga amino acid a kas iti adda kadagiti baka. No matimbang ken namagadan, aglaonda iti 60 a porsiento a protina, 10 a porsiento a taba, calcium, ken phosphorus. Iti dadduma a pagilian, mangmanganen dagiti tattao iti empanada nga alinta. Iti dadduma pay a paset ti lubong, ipritoda dagiti alinta ken kilawenda payen.

Nupay dagiti alinta ket saan a pulos nga agbalin a kalatakan nga animal iti lubong, sigurado a naiduma unay ti lubong no awanda. Isu nga inton apresiarem manen ti kinatalinaay ti maysa a lugar iti away, panunotem biit ti maysa a buyot dagiti alinta nga adda iti uneg ti daga a nagbatayam a makumikom nga agar-arado, agab-abuno, ken mangmanmantener iti dayta napintas a lugar.

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 22]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Pakabuklan ti Alinta

Makinruar a katuon ti kudil

Paatiddog a masel

Masel ti setae

Setae

Nagtimbukel a masel

Basisaw

Bagis

Ur-urat

[Credit Lines]

Lydekker

J. Soucie © BIODIDAC

[Ladawan iti panid 20]

“Aggaud” dagiti alinta iti daga babaen kadagiti setae-da

[Ladawan iti panid 21]

Araduen dagiti alinta ti daga, isu nga ad-adda a dumam-eg dayta

[Ladawan iti panid 21]

Ti nagdakkel nga alinta a maawagan iti Gippsland worm, nga agpegpeggad a maungaw idiay Australia, ket mabalin a dumakkel agingga iti nasurok a maysa ket kagudua a metro

[Credit Line]

Impaay ni Dr A. L. Yen

[Ladawan iti panid 22]

Ti basura ket pagbalinen dagiti alinta a nasustansia a taraon ti mulmula