Ti Rigat iti Panangagas

“Awan ti diabetes a saan a grabe. Grabe amin dagita.”​—Anne Daly, American Diabetes Association.

“SIGUN iti naeksamen a daram, nalawag nga adda sakitmo. Nakaron dayta isu a rumbeng nga agpaagaska a dagus.” Naklaat unay ni Deborah iti dayta nga imbaga ti doktor. “Karabiyanna, sangkapanunotko nga adda la ketdi kamali iti laboratorio. Imbagak iti bagik nga awan sakitko,” kinunana.

Kas iti adu a tattao, impagarup ni Deborah a nasalun-at, isu a dina inkankano dagiti patinayon a sintoma. Impapanna a ti kanayon a pannakawawna ket gapu iti tomtomarenna nga antihistamine nga agas ti allergy-na. Impagarupna nga adu ngamin a danum ti in-inumenna isu nga agkaraisbo. Ket ti ngay pannakapaksuyna? Bueno, sino ngay a mangmangged nga ina ti di mabannog?

Ngem pinasingkedan ti naeksamen a darana a diabetes ti makagapu. Narigatan ni Deborah a mangakseptar iti dayagnosis. “Awan ti nangibagbagaak iti sakitko,” kunana. “No rabii a matmaturog ti pamiliak, mingmingmingak ti kasipngetan ket agsangsangitak.” Apaman a naammuan ti dadduma nga agdiabetesda a kas ken Deborah, agkakanat ti mariknada, maaddaanda iti depression ken makapungtotda pay. “Diak inakseptar ti kinapudno,” kuna ni Karen.

Natural laeng dagitoy a reaksion gapu iti kasla di nainkalintegan a mapagteng iti maysa a tao. Ngem babaen ti panangandingay, mabalin a makibagay dagiti agdiabetes. “Tinulongannak ti narsko a mangakseptar  iti sakitko,” kuna ni Karen. “Impanamnamana a gagangay laeng no agsangitak. Nakatulong kaniak a makibagay daytoy a pamay-an ti panangipeksak iti riknak.”

No Apay a Grabe

Ti diabetes ket naawagan a “sakit ti mismo a mangpapaandar iti biag,” ket maitutop laeng dayta. No di kabaelan ti bagi a prosesuen ti glucose, mabalin nga agsardeng ti panagandar ti adu a napateg a mekanismo, ket no dadduma, mamagpeggad iti biag dagiti epektona. “Saan a direkta a matay dagiti tattao gapu iti diabetes,” kuna ni Dr. Harvey Katzeff, “matayda gapu kadagiti komplikasion. Paglainganmi a lapdan dagiti komplikasion, ngem dimi [ida] kabaelan nga agasan no rimsuadan.” *

Adda aya namnama dagidiay agdiabetes? Adda​—no bigbigenda ti kinagrabe ti sakitda ken surotenda ti maysa a programa ti panangagas. *

Taraon ken Panagehersisio

Nupay saan a malapdan ti Type 1 a diabetes, ad-adalen dagiti sientista dagiti makagapu a nainaig iti kasasaad a natawid ti maysa a tao ket padpadasenda a lapdan ti pannakaraut ti sistema ti imiunidad. (Kitaem ti kahon a “Ti Ar-aramiden ti Glucose,” iti panid 8.) “Iti type 2 a diabetes, dakdakkel nga amang ti pangnamnamaan,” sigun iti libro a Diabetes​—Caring for Your Emotions as Well as Your Health. “Adu kadagidiay nalabit nalaka nga agdiabetes gapu iti natawidda a kasasaad ti mangliklik iti itataud ti aniaman a pagilasinan daytoy a sakit babaen ti pannanganda iti makapasalun-at a taraon  ken regular a panagehersisio, tapno agtalinaedda a nasalun-at ken normal ti timbangda.” *

Tapno maipaganetget ti kinapateg ti panagehersisio, impadamag ti Journal of the American Medical Association ti maysa a detalyado a panangadal kadagiti babbai. Iti dayta a panangadal, naammuan a “ti apagbiit a pisikal nga aktibidad paregtaenna ti panangagsep [dagiti selula ti bagi] iti glucose babaen iti tulong ti insulin iti nasurok a 24 nga oras.” Gapuna, kastoy ti konklusion ti report: “Maksayan iti dakkel ti risgo a maaddaan dagiti babbai iti type 2 a diabetes no magna ken agtrabahoda iti makabannog.” Isingasing dagiti managsirarak ti di kumurang a 30 a minuto a kalkalainganna a pisikal nga aktibidad iti kaaduan nga aldaw no saan man nga iti kada aldaw ti lawas. Mabalin a pakairamanan daytoy ti simple a banag a kas iti pannagna, a “nalabit ti kasayaatan, katalgedan, ken kalakaan a kita ti ehersisio,” sigun iti American Diabetes Association Complete Guide to Diabetes.

Nupay kasta, ti panagehersisio dagiti agdiabetes ket rumbeng nga iwanwan ken imonitor dagiti doktor. Ti maysa a makagapu ket mabalin a dadaelen ti diabetes ti sistema dagiti urat ken nerbio, isu a maapektaran ti sirkulasion ti dara ken sentido ti panagrikna. Dayta ti gapuna a ti simple a panagkudkod iti saka ket mabalin a di marikna, maimpeksion, sa aggaddil. Peligroso dayta a kasasaad ta mabalin nga agtungpal iti pannakaputed ti saka no saan a dagus a maagasan. *

Nupay kasta, mabalin a makatulong ti programa a panagehersisio tapno makontrol ti diabetes. “Gapu iti ad-adu a panangadal dagiti managsirarak kadagiti pagimbagan ti regular a panagehersisio,” kuna ti ADA Complete Guide, “ad-adu ti natakuatanda nga ebidensia a makagunggona dayta.”

Panangineksion iti Insulin

Ti adu nga agdiabetes rumbeng nga inayonda iti taraon ken iti programada nga agehersisio ti inaldaw a panangeksamenda iti kaadu ti glucose-da agraman ti panagineksionda iti insulin iti mamin-adu a daras iti kada aldaw. Gapu ta simmalun-atda babaen ti taraon ken nasayaat a programada nga agehersisio, dagus nga insardeng ti dadduma nga addaan iti Type 2 a diabetes ti panagineksionda iti insulin. * Natakuatan ni Karen, nga addaan iti Type 1 a diabetes, a  gapu iti panagehersisiona, nasamsamay ti insulin nga iyineksionna. Nagbanaganna, nakissayan iti 20 a porsiento ti inaldaw nga iyineksionna nga insulin.

Ngem no kasapulan ti insulin, saan koma a maupay ti agdiabetes. “Ti panangineksion iti insulin dina ipasimudaag nga awanen ti namnamam,” kuna ti rehistrado a nars a ni Mary Ann a mangay-aywan iti adu nga agdiabetes. “Aniaman a kita ti diabetesmo, no kontrolem a naimbag ti asukar iti daram, makissayam ti dadduma pay a sakit a tumaud inton agangay.” Kinapudnona, impalgak ti nabiit pay a panagadal a dagiti tattao nga addaan iti Type 1 ngem siiinget a mangkontrol iti kaadu ti asukar iti darada ket “bassiten ti posibilidad a mabulsekda, agsakit ti bekkelda ken agsakit dagiti uratda kas epekto ti diabetes.” Kas pagarigan, bimmassit iti 76 a porsiento ti posibilidad a tumaud ti sakit ti mata (retinopathy)! Kasta met laeng ti pagimbagan dagidiay addaan iti Type 2 ngem siiinget a mangkonkontrol iti kaadu ti asukar iti darada.

Tapno nalaklaka ken saan unay a nasakit ti panangineksion iti insulin, dagiti kadawyan unay nga alikamen a maus-usar a kas iti ringgilia ken kasla pluma a pagineksion iti insulin ket addaan iti nakapimpino a dagum a saan unay a nasakit no maitudok. “Gagangay a nasakit unay ti damo a panangineksion,” kuna ni Mary Ann. “Kalpasan dayta, kuna ti kaaduan a pasiente a kasla kinagat la idan ti kuton.” Ti dadduma pay a pamay-an ti panangineksion ramanenna ti pannakausar dagiti automatiko a pagineksion a di nasakit no maitudok ti dagum iti kudil, dagiti pagineksion a nagbiit a mangineksion iti insulin iti kudil, ken dagiti alikamen a mangyalison nga addaan iti catheter nga agtalinaed iti dua wenno tallo nga aldaw. Kadagiti kallabes a tawen, limmatak ti pagibomba iti insulin a kas iti kadakkel ti maibulsa a beeper. Babaen iti catheter, kalkalainganna a kaadu ti insulin ti iruar daytoy maiprograma nga alikamen sigun iti inaldaw a kasapulan ti bagi, isu a nalaklaka  ken nanamnam-ay a mayalison ti insulin iti bagi.

Itultuloymo nga Adalen

Nupay nadakamaten ti amin, awan ti pamay-an ti panangagas iti diabetes a nasamay iti amin. No agpilpili ti maysa a tao iti pamay-an ti pannakaagasna, rumbeng nga usigenna ti adu a banag sakbay nga agdesision. “Uray no adda grupo dagiti doktor a mangay-aywan kenka,” kunan Mary Ann, “sika a mismo ti mangikeddeng iti pagtungpalan ti pannakaagasmo.” Kinapudnona, kuna ti pagiwarnak a Diabetes Care: “Mabalin a maibilang a peligroso ken dakes a panangaywan ti panangagas iti diabetes nga awanan iti sistematiko a panangisuro a mismo iti agdiabetes.”

No ad-adu ti maadal dagiti agdiabetes maipapan iti sakitda, ad-adda a matulongan ida a mangaywan iti kinasalun-atda ken dumakkel ti namnama nga agbiagda a naun-unday ken nasalsalun-at. Ngem kasapulan ti anus iti epektibo a panagadal. Ilawlawag ti libro a Diabetes​—Caring for Your Emotions as Well as Your Health: “No pampaminsanem nga adalen ti amin a banag, mabalin a mariroka ken saanto nga epektibo ti panangyaplikarmo iti impormasion. Maysa pay, awan kadagiti libro wenno pampleta ti kaaduan kadagiti makatulong unay nga impormasion a nasken nga adalem. Nainaig dayta . . . iti panagbaliwbaliw ti kaadu ti asukar iti daram gapu iti inaldaw nga ar-aramidem. Mabalin a maadal laeng inton agangay babaen ti panangpadas ken panageksperimento.”

Kas pagarigan, siaannad nga imonitormo ti reaksion ti bagim kadagiti narigat a kasasaad, a mabalin a kellaat a mangpaadu iti asukar iti daram. “Limapulo a tawenen nga ib-ibturak ti diabetesko,” kuna ni Ken, “ket ammok ti ibagbaga ti bagik!” Makagunggona “ti panagimdeng” ni Ken iti bagina, ta kaskasdi a makapagtrabaho iti amin a tiempo​—nupay nasuroken a 70 ti tawenna!

Ti Kinapateg ti Panangandingay ti Pamilia

Saan koma a matagibassit ti panangandingay ti pamilia iti panangagas iti diabetes. Kinapudnona, sigun iti maysa a reperensia, “ti kalidad ti agkaykaysa a panagbiag ti pamilia ti nalabit kangrunaan a makatulong” iti pannakaaywan dagiti agdiabetes nga ubbing ken agtutubo.

Makagunggona no agadal dagiti miembro ti pamilia maipapan iti diabetes, ken agsisinnublatda pay ketdi a mangkuyog iti agdiabetes iti panagpadoktor wenno panagpaospitalna. Ti pannakaammo ket makatulong kadakuada a mangandingay, mangilasin kadagiti napateg a sintoma, ken mangammo no kasanoda a tumulong. Kastoy ti kuna ni Ted, a ni baketna ket addaan iti Type 1 a diabetes nanipud idi uppat ti tawenna: “Maibagak no kaano a bumassit unay ti asukar iti dara ni Barbara. Di maun-uni no kaimasan ti tungtongan. Agkalimduosan ken makaunget nga awan gapgapuna. Kalpasanna, bumuntog ti panagtignayna.”

Umasping iti dayta, no madlaw ni Catherine a pumuspusiaw ken lumamlamiis ni Ken a lakayna ken no makitana a nagbalbaliw ti disposisionna, adda simple nga ipakuentana. No mariro ni Ken iti isungbatna, daytan ti pamkuatan ni Catherine nga isun ti rumbeng nga agdesision ken agtignay a dagus a mangiremedio iti kasasaad. Apresiaren unay da Ken ken Barbara ti kaadda dagiti nalaing a kasimpungalanda nga ay-ayaten ken naan-anay a pagtalkanda. *

Ikagumaan koma dagiti naayat a miembro ti pamilia ti agbalin a manangandingay, naasi, ken naanus. Dagitoy a kualidad ket mabalin a makatulong iti masakit tapno madaeranna dagiti rigat iti biag ken mapasayaatna ti kasasaadna. Impanamnama ti asawa ni Karen ti panagayatna kenkuana, a nagsayaat ti nagbalin nga epektona a kas iti ibaga ni Karen: “Kinuna ni Nigel kaniak, ‘Nasken a mangan ken uminum dagiti tattao tapno agbiagda, isu a kasapulam met dagitoy ken ti bassit a dosis ti insulin.’ Dagitoy mannakipagrikna, ngem praktikal a sasao ti pudno a kasapulak.”

Rumbeng a maawatan met ti pamilia ken gagayyem a bayat nga agbaliwbaliw ti kaadu ti asukar iti dara, agbaliwbaliw met ti rikna ti maysa nga agdiabetes. “No nalidayak gapu ta bassit ti asukar iti darak,” kuna ti maysa a babai, “diak unay maun-uni, agbaliwbaliw ti riknak, nalakaak a masuron, ken maupay. Masuronak ta agtigtignayak a kas iti ubing. Ngem makatulong no ammok a maawatan ti dadduma ti makagapu kadagitoy a riknak nga ikagkagumaak a kontrolen.”

Ti diabetes ket mabalin a maaywanan a sibaballigi, nangruna no ti agdiabetes ket addaan kadagiti mannakitinnulong a gagayyem ken kapamilia. Makatulong met dagiti prinsipio iti Biblia. Kasano?

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Sakit Dagiti Ubbing?

Ti diabetes ket “agbalbalinen a sakit dagiti ubbing,” kuna ni Dr. Arthur Rubenstein, maysa a mangidadaulo a doktor iti sistema dagiti glandula iti bagi nga agparuar iti hormone, ken dekano ti Mount Sinai School of Medicine idiay New York. Talaga a bumabbaba ti promedio a tawen dagiti mangrugrugi nga agdiabetes. “Sangapulo a tawenen ti napalabas, isursuromi kadagiti agad-adal iti kinadoktor a dida madayagnos daytoy a sakit kadagiti tattao nga awan pay 40 ti tawenda,” kuna ti eksperto iti diabetes a ni Dr. Robin S. Goland, idi nadakamatna ti Type 2 a diabetes. “Ita madaydayagnosmi daytan kadagiti ubbing nga awan pay 10 ti tawenda.”

Apay nga umad-adu dagiti ubbing nga agdiabetes? No dadduma, ti natawid a kasasaadda ti maysa a makagapu. Ngem ti timbang ken aglawlaw ket mabalin met nga iraman kadagiti makagapu. Nagdoble ti bilang dagiti nalukmeg nga ubbing iti napalabas a dua a dekada. Apay? “Adu ti nagbalbaliw iti ugalida a mangan ken iti ar-aramidenda iti napalabas a 20 a tawen,” kuna ni Dr. William Dietz iti Centers for Disease Control and Prevention iti E.U. “Ti dadduma a makagapu ket masansan itan a manganda kadagiti restawran wenno karinderia; masansan a dida mamigat; masansan nga uminumda iti soft drink ken manganda iti napartak ti pannakaisaganana a taraon; naksayan dagiti aramidenda [iti asignatura a pisikal nga edukasion] kadagiti eskuelaan; ken naikkaten ti recess idiay eskuelaan.”

Saan a naan-anay a maagasan ti diabetes. No kasta, nainsiriban ti panangsurot iti simple a pammagbaga ti maysa nga agdiabetes a tin-edyer a nagkuna: “Dika pulos mangan iti saan a nasustansia a taraon tapno agtalinaedka a nasalun-at.”

 [Kahon/Ladawan iti panid 8, 9]

Ti Ar-aramiden ti Glucose

Ti glucose ti mangpapaandar iti trinilion a selula ti bagi. Ngem tapno makastrek kadagiti selula, kasapulanna ti “tulbek” nga isu ti insulin. Dayta ti kemikal nga iruar dagiti pali. No addaanka iti Type 1 a diabetes, saan nga agpataud ti bagim iti insulin wenno nagbassit laeng ti pataudenna. No agdiabeteska iti Type 2, agpataud ti bagim iti insulin ngem masansan a kurang. * Kanayonanna, ti insulin ket saan nga agsepen dagiti selulam. Daytat’ maysa a kasasaad a maawagan iti insulin resistance. Agpada ti resulta ti dua a kita ti diabetes: kurang a glucose ti magun-odan dagiti selula ken ti peligroso a kaadu ti asukar iti dara.

Iti Type 1 a diabetes, ti sistema ti imiunidad ti tao rautenna dagiti adda iti pali a selula a maawagan iti beta cell nga agpatpataud iti insulin. Gapuna, ti Type 1 a diabetes ket maysa a sakit a gapu kadagiti antibody, ken no dadduma, maawagan iti immune-mediated diabetes. Dagiti mabalin a mangtignay iti panangraut ti imiunidad ket pakairamanan dagiti virus, makasabidong a kemikal, ken sumagmamano nga agas. Mabalin nga adda met ti maaramidan ti natawid a kasasaad ti maysa a tao, ta masansan a matawid ti Type 1 a diabetes, ket gagangay unay dayta kadagiti puraw a tattao.

  Nalaklaka a matawid dagiti saan a puraw ti Type 2 a diabetes. Nairaman dagiti Katutubo iti Australia ken Katutubo iti America kadagiti kangrunaan a maapektaran. Dagiti Katutubo iti America ti kaaduan kadagiti addaan iti Type 2 a diabetes iti lubong. Ad-adalen dagiti managsukisok ti nakainaigan ti natawid a kasasaad ken ti kinalukmeg, agraman ti kasla panangpakaro ti sobra a taba iti di panangagsep dagiti selula iti insulin kadagiti tattao a nalaka a maapektaran gapu iti natawidda a kasasaad. * Saan a kas iti Type 1, ti Type 2 a diabetes ket tumaud a nangnangruna kadagiti nasuroken nga 40 ti tawenda.

[Footnotes]

[Ladawan]

Molekula ti glucose

[Credit Line]

Impaay ti: Pacific Northwest National Laboratory

[Kahon iti panid 9]

Ti Ar-aramiden ti Pali

Ti pali nga agarup kas iti kadakkel ti saba ket adda laeng iti likudan ti bituka. Sigun iti libro a The Unofficial Guide to Living With Diabetes, “ti nasalun-at a pali ket kanayon ken nakaskasdaaw a mangmanmantener iti kaadu ti asukar iti bagi. Tapno kanayon a naannayas ken balanse ti kaadu dayta, mangiruar iti kalkalainganna a kaadu ti insulin bayat nga agbaliwbaliw ti kaadu ken kabassit ti glucose iti agmalem.” Dagiti beta cell iti uneg ti pali ti mangpatpataud ti hormone nga insulin.

No kurang ti insulin a patauden dagiti beta cell, umadu ti glucose iti dara, isu a tumaud ti hyperglycemia. Iti kasumbangirna, ti bassit nga asukar iti dara ket maawagan a hypoglycemia. Makitintinnulong ti dalem iti pali babaen ti panangmantenerna iti kaadu ti asukar iti dara ken panangidulinna iti sobra a glucose a pagbalinenna a glycogen. No ibilin ti pali, ti dalem pagbalinenna manen a glucose ti glycogen tapno adda usaren ti bagi.

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Ti Ar-aramiden ti Asukar

Gagangayen ti di umiso a pagarup nga agdiabeteska no manganka iti adu a nasam-it. Paneknekan dagiti doktor a kadagiti tattao a nalaka a maaddaan iti diabetes gapu iti natawidda a kasasaad, dakdakkel ti posibilidad nga agdiabetesda no nalukmegda, kasano man ti kaadu ti ipaunegda a nasam-it. Nupay kasta, saan a makapasalun-at ti pannangan iti adu unay a nasam-it, ta nagbassit ti sustansiana ken makapalukmeg.

Ti sabali pay a di umiso a pagarup ket abnormal ti tarigagay dagiti agdiabetes a mangan iti nasam-it. Ngem kinapudnona, maipada met laeng iti sabsabali ti tarigagayda a mangan iti nasam-it. No di makontrol, mangpabisin ti diabetes​—ngem saan a kanayon nga iti nasam-it. Mabalin a mangan iti nasam-it dagiti agdiabetes, ngem rumbeng nga iramanda ti kaadu ti ipaunegda iti amin nga iplanoda a kanen ken inumen.

Sigun kadagiti nabiit pay a panagadal, ti taraon nga aduan iti fructose​—ti asukar a nagtaud kadagiti prutas ken nateng​—ket mabalin a maysa a makagapu a di kayat dagiti selula nga agsepen ti insulin ken pakaigapuan pay ti diabetes kadagiti animal, aniaman ti timbangda.

[Diagrams/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

Simple a Pannakailawlawag ti Diabetes

PALI

Nasalun-at a Tao

Kalpasan ti pannangan, agtignay ti pali gapu iti iyaadu ti glucose a linaon ti dara, isu a mangiruar iti kalkalainganna a kaadu ti insulin

Dagiti molekula ti insulin ket dumket iti grupo dagiti kemikal kadagiti selula ti masel ken dadduma pay a selula. Kalpasanna, daytoy ti mangirugi iti proseso a mangagsep kadagiti molekula ti glucose

Dagiti selula ti masel ti mangagsep ken mangusar iti glucose isu nga agbalin manen a normal ti kaadu ti glucose iti dara

Type 1 a Diabetes

Ti sistema ti imiunidad rautenna dagiti beta cell nga agpatpataud iti insulin iti pali. Kas resultana, saan a mapataud ti insulin

No awan ti tulong ti insulin, dagiti molekula ti glucose ket saan a makastrek kadagiti selula

Type 2 a Diabetes

Iti kaaduan a kasasaad, agpataud ti pali iti limitado a kaadu ti insulin

No ti grupo dagiti kemikal ket saan a naan-anay a matignay iti insulin, saan a mairugi dagiti proseso a kasapulan tapno maagsep ti glucose manipud iti dara

Maurnong ti glucose iti dara, isu a malapdan dagiti napateg a proseso ken madadael ti pannakadiding dagiti urat

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

SELULA

Grupo dagiti kemikal

Mangirugi iti proseso

Insulin

Nukleo

Glucose

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

URAT

Dagiti nalabaga a selula ti dara

Glucose

[Credit Line]

Lalaki: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Ladawan iti panid 7]

Napateg ti umiso a taraon kadagiti addaan iti diabetes

[Dagiti Ladawan iti panid 10]

Mabalin a matagiragsak dagiti addaan iti diabetes ti gagangay nga ar-aramidenda