Apay a Nagsubli?

AGARUP 40 a tawen ti napalabasen, ti kadawyan a saksakit nga iyakar dagiti insekto kas iti malaria, yellow fever, ken dengue ket naipagarup a dandani napukawen iti adu a paset ti daga. Ngem pagammuan ta adda di ninamnama a napasamak​—rimsua manen ti sakit nga iyakar dagiti insekto.

Apay? Ti maysa a makagapu ket dadduma kadagiti insekto ken dagiti awitda a mikrobio ti nakapataud iti resistensia kadagiti insektisidio ken agas a mangpatay kadakuada. Nakaandur dagiti insekto saan laeng a gapu iti aglablabes a panagusar kadagiti insektisidio no di ket gapu iti di umiso a panagusar iti agas. “Iti nagadu a napanglaw a sangakabbalayan,” kuna ti libro a Mosquito, “gumatang dagiti tattao iti agas, agtomarda iti umdas laeng a mangep-ep kadagiti mariknada a sintoma, ket kalpasanna idulinda ti sobra tapno usarenda manen no sumro ti sakit.” Gapu ta saan a naan-anay a naimbagan ti sakit, mabalin nga agbiag dagiti napigpigsa a mikrobio iti bagi ti tao ket rumsua dagiti kabbaro a kita a naandur iti agas.

Panagbalbaliw ti Klima

Maysa a kangrunaan a makagapu iti panagsubli ti sakit nga iyakar dagiti insekto isu ti panagbalbaliw ti nakaparsuaan ken ti kagimongan. Nagsayaat a pagarigan ti panagbalbaliw ti sangalubongan a klima. Namnamaen ti dadduma a sientista nga umadu dagiti insekto a mangyakar iti sakit kadagiti rehion a nalamlamiis ti klimada gapu iti sangalubongan a panagbara ti globo. Adda pammaneknek a mapaspasamaken daytoy. Kuna ni Dr. Paul R. Epstein iti Center for Health and the Global Environment, Harvard Medical School: “Itatta, maipadpadamag nga idiay Africa, Asia, ken Latin America agpada nga immadu dagiti insekto ken sakit nga iyakar dagiti insekto (a pakairamanan ti malaria ken dengue fever).” Idiay Costa Rica, nagwarasen ti dengue iti labes dagiti bantay, nga iti nabiit pay ket adda laeng iti Pacific Coast, ngem ita, agrarairan iti intero a pagilian.

Ngem ti nabarbara a paniempo mangyeg iti sabali pay a kasasaad. Iti dadduma a lugar, agbalin a pilaw dagiti karayan, ngem iti dadduma daytoy ti pakaigapuan ti tudo ken layus a mangpataud kadagiti lungog. Kadagitoy dua a pasamak, ti di agay-ayus a danum ket nagsayaat a pagpaaduan dagiti lamok. Gapu iti nabarbara a paniempo, umababa met ti siklo ti panagpaadu dagiti lamok, isu a napartak ti iyaaduda, ket umatiddog ti panawen a kaadu ti lamok. Aktibo dagiti lamok no nabarbara ti paniempo. Adda pay epekto ti nabarbara a paniempo iti bagis ti lamok ken naparpartak nga umadu dagiti awitna a mikrobio isu a dakdakkel ti posibilidad a makaimpeksion ti maminsan laeng a kagatna. Ngem adda pay dadduma a pakaseknan.

 Pagarigan ti Itataud ken Pannakayakar ti Sakit

Ti panagbalbaliw iti kagimongan ti tao ket mabalin met a mangpataud iti sakit nga iyakar dagiti insekto. Tapno maawatantayo no kasano, nasken nga ad-adda nga amirisentayo ti ar-aramiden dagiti insekto. Iti adu a sakit, ti insekto ket mabalin a maysa laeng kadagiti sumagmamano a proseso iti pannakayakar ti sakit. Ti maysa nga animal wenno tumatayab ket mabalin a pakaalaan iti sakit no adda dagiti nagbabassit nga organismo iti bagi wenno darada. No agbiag dagiti animal wenno tumatayab uray addaanda kadagiti nagbabassit nga organismo, mabalin met a dagitoy ti pagtaudan iti sakit.

Amirisenyo ti Lyme disease, a natakuatan idi 1975 ken naipasurot ti naganna iti Lyme, Connecticut, E.U.A., a sadiay ti damo a nakatakuatanna. Ti bakteria a nagtaudan ti Lyme disease ket mabalin a dimteng iti Amianan nga America, sangagasut a tawen ti napalabasen. Daytat’ mabalin nga inyakar dagiti utot wenno taraken a naibiahe kadagiti barko a naggapu iti Europa. No susopen ti bassit nga angpas ti ugsa a maawagan iti Ixodes ti dara ti naakaran nga animal, agtalinaed ti bakteria iti bituka ti angpas iti intero a panagbiagna. No kumagat ti angpas iti sabali nga animal wenno tao, mabalin nga iyakarna ti bakteria iti dara ti biktimana.

Iti makin-amianan a daya nga Estados Unidos, gagangayen ti Lyme disease ken nabayagen nga adda sadiay dayta a sakit. Dagiti utot a puraw ti sakada ti kangrunaan a pagtataudan ti bakteria ti Lyme disease. Ti utot ket aduan met iti angpas, nangruna dagiti kappessa. Dagiti ugsa ti kaykayat ti adulto nga angpas a panganan ken pagpaaduan. No nabsogdan iti dara, ti nataengan a kabaian nga angpas ket agtinnagen iti daga tapno agitlog, a pagtaudan dagiti igges a pangabaruanan manen ti siklo ti panagbiagda.

Panagbaliw Dagiti Kasasaad

Nabayagen nga agbibiag dagiti bakteria wenno virus kadagiti animal ken insekto a dida met mangpataud iti sakit kadagiti tattao. Ngem gapu iti panagbalbaliw dagiti kasasaad, posible nga agbalin nga epidemia ti sakit nga adda laeng iti maysa a lugar. No maipapan iti Lyme disease, ania ti nagbalbaliw?

Iti napalabas, manmano a mayasideg ti tao kadagiti angpas ti ugsa ta dagiti ugsa ket sidaen dagiti animal nga agkaan iti padada nga animal. Idi inuma dagiti immuna a taga Europa a nagnaed iti kabakiran tapno bangkagenda, ad-adda a bimmassit dagiti ugsa ket pimmanaw met dagiti animal nga agkaan kadagitoy. Ngem idi ngalay ti dekada 1800, napanawan ti adu a  bangkag idi nagpalaud dagiti agbangbangkag, isu a ti daga ket nagbalin manen a kabakiran. Nagsubli dagiti ugsa, ngem di nagsubli dagiti agkaan kadagitoy. Iti kasta immadu unay dagiti ugsa, ket immadu met dagiti angpas.

Di nagbayag kalpasanna, nagparangen ti bakteria ti Lyme disease ket nagbiag kadagiti animal iti adu a dekada sakbay a pinagpeggadna dagiti tattao. Nupay kasta, idi maibangbangon ti kaparanget a balbalay iti beddeng ti kabakiran, immadu ti ubbing ken nataengan a simrek iti pagnanaedan dagiti angpas. Kimpet dagiti angpas kadagiti tattao, isu a nakaptanda iti Lyme disease.

Sakit iti Di Natalged a Lubong

Ti nadakamat a kasasaad ket maysa laeng kadagiti adu a wagas ti itataud ken pannakaala iti sakit ken maysa laeng a pagarigan no kasano a makaapektar dagiti ar-aramiden ti tattao iti itataud ti sakit. “Dandani amin dagiti rimsua a kabarbaro a sakit ket maigapu iti pannakibiang ti tao,” kuna ti mangad-adal iti kasasaad ti aglawlaw a ni Eugene Linden iti librona a The Future in Plain Sight. Adtoy ti sumagmamano pay a pagarigan: Ti kinalatak ken kapartak ti moderno a panagbiahe ket makaiwaras iti bakteria ken virus ken kadagiti agaw-awit kadagitoy iti intero a lubong. Agpeggad ti kinanadumaduma dagiti organismo ditoy daga no madadael dagiti pagtaengan ti dadakkel ken babassit a parsua. “Agwaras dagiti mangmulit a banag iti angin ken danum,” kuna ni Linden, “ket kumapuy ti sistema ti imiunidad dagiti animal ken tattao.” Kastoy pay ti kinuna ni Dr. Epstein kas  panggupgop: “Kangrunaanna, ti panangdadael ti tao iti ekolohia ti nangpakapuy iti kabaelan ti globo a mangkontrol kadagiti sakit, isu a dumegdeg dagiti kasasaad a mangpaadu iti mikrobio.”

Ti di natalged a kasasaad ti gobierno ket agbanag iti gubat a mangdadael kadagiti sistema ti ekolohia ken imprastraktura a mangaywan iti salun-at ken agiwaras iti taraon. Mainayon iti dayta, impatuldo ti Biobulletin: “Dagiti nagbakuit, a nakapuy ken saan a nasayaat ti pannakataraonda ti kapilitan nga agnaed kadagiti napusek ken narugit a kampo isu a maakaranda iti adu a sakit.”

Gapu ta di natalged ti ekonomia, mapilitan dagiti tattao nga umakar iti sabali a pagilian ken lugar iti pagilianda, nangruna kadagiti napuseken a siudad. “Kaay-ayo dagiti bakteria ken virus ti napusek a luglugar,” kuna ti Biobulletin. Bayat nga umad-adu ti tattao kadagiti siudad, “masansan a saan met a sumaysayaat dagiti programa ti pannakaaywan ti salun-at ti publiko, kas iti kasapulan nga edukasion, pannakataraon, ken pannakabakuna.” Ti kinaadu unay ti tao ti ad-adda a mangpaadu kadagiti parikut iti danum, pannakaibelleng ti narugit a danum ken ibleng, ken ti personal a kinadalus isu a rumsua met dagiti kasasaad a mangpaadu kadagiti insekto ken dadduma pay a mangyakar iti sakit. Nupay kasta, adda pangnamnamaan, kas ipakita ti sumaganad nga artikulo.

[Blurb iti panid 11]

“Dandani amin dagiti rimsua a kabarbaro a sakit ket maigapu iti pannakibiang ti tao”

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Nakadanonen iti Estados Unidos ti West Nile Virus

Ti West Nile virus a kaaduanna nga iyakar dagiti lamok kadagiti tattao, ket damo a natakuatan idiay Uganda idi 1937. Idi agangay, nadlaw nga adda dayta iti Makintengnga a Daya, Asia, Oceania, ken Europa. Idi laeng 1999 a nadlaw dayta iti Makinlaud a Hemispero. Ngem sipud idin, nasurok a 3,000 ti naipadamag a naakaran idiay Estados Unidos ken nasuroken a 200 a tattao ti natay.

Saan a pulos nga ammo ti kaaduan a tattao a naakaranda, nupay ti dadduma mariknada dagiti sintoma a kaasping ti trangkaso. Ngem adda sumagmamano nga agsakit iti nakaro, a pakairamanan ti encephalitis (panagebbal ti utek) ken spinal meningitis (panagebbal dagiti kulapot iti aglikmut ti duri). Awan pay laeng ti magun-odan a bakuna a panglapped wenno naisangsangayan a pangagas iti West Nile virus. Mamakdaar ti Centers for Disease Control and Prevention ti E.U. a mabalin a maakaran ti maysa a tao iti West Nile virus babaen iti organ transplant wenno panangyalison iti naidonar a dara nga addaan iti virus. “Agingga ita ket awan pay ti pamay-an a mangeksamen iti West Nile virus nga adda iti dara,” kuna ti agipadpadamag a Reuters idi 2002.

[Credit Line]

CDC/James D. Gathany

 [Kahon/Ladawan iti panid 8, 9]

Kasano A Masalaknibam Ti Bagim?

Sumagmamano nga Aramidem ken Dimo Aramiden

Nagkonsulta ti Agriingkayo! kadagiti agnanaed iti aduan iti insekto ken makaimpektar a sakit a rehion iti intero a lubong tapno maammuanda dagiti singasing iti panagtalinaed a nasalun-at. Ti balakadda ket mabalin a makatulong iti lugarmo.

Kinadalus​—Ti Kangrunaan a Pangsalaknibmo

◼ Pagtalinaedem a nadalus ti pagtaengam

“Kalubam dagiti pagikkan iti taraon. Kalubam dagiti naluto a taraon agingga a maidasar. Dalusam a dagus dagiti naipakbo a taraon. Dimo baybay-an nga agpatnag a di nainnawan dagiti nanganam. Dimo ibati iti ruar ti maibasuran a taraon no kabigatanna pay laeng a maibelleng. Kalubam wenno ikalim dayta, agsipud ta dagiti utot rummuarda iti rabii nga agbirok iti taraon. Sementuem met ti suelo tapno nalaklaka a dalusan ken mapukaw dagiti insekto.”​—Africa.

“Idulinmo iti ruar ti balay dagiti prutas wenno aniaman a makaawis kadagiti insekto. Dimo pastreken iti balay dagiti taraken​—kalding, baboy, manok. Kalubam dagiti kasilias nga adda iti ruar. Ikalim a dagus dagiti ibleng ti animal wenno gaburam iti dapo tapno saan a ngilawen. Uray pay no di ar-aramiden dagiti kaarrubam dagitoy, mabalin a makontrolmo ti kaadu dagiti insekto iti uneg ken ruar ti balaymo ken agbalinka pay a nasayaat a pagwadan.”​—South America.

[Ladawan]

No di nakaluban ti taraon wenno basura, kas man la aw-awisem dagiti insekto a makilanglang kenka

◼ Personal a kinadalus

“Nalaka ti sabon, isu a masansan a bugguam dagiti imam ken labaam dagiti kawesmo, nangruna kalpasan a nakipulapolka kadagiti tattao wenno nasagidmo dagiti animal. Dimo sagsagiden dagiti natay nga animal. Dimo sagsagiden ti ngiwat ken agongmo, agraman dagiti matam. Kanayon a labaam dagiti kawesmo uray no kasla nadalusda pay laeng. Nupay kasta, adda sumagmamano nga ayamuom nga araken dagiti insekto, isu a dika agsabon iti nabanglo ken dika agusar kadagiti nabanglo a produkto a pangdalus iti bagim ken aruatem.”​—Africa.

Dagiti Panglapped

◼ Ikkatem dagiti pagitlogan ti lamok

Kalubam dagiti tangke ti danum ken baniera. Ikkatem amin dagiti awan kalubda a pagkargaan a pagtaya iti danum. Dimo baybay-an nga agpaut ti danum kadagiti naimasetera a mula. Agitlog dagiti lamok iti aniaman a pilaw a naurnong iti napapaut ngem uppat nga aldaw.​—Southeast Asia.

◼ Dika mapan iti pagayuyangan dagiti insekto

Liklikam dagiti lugar a kaay-ayo a panganan dagiti insekto ken ti oras ti pannanganda. Nasapa a lumnek ti init iti tropiko, isu nga adu a trabaho ti maaramid iti rabii, no kaano nga aktibo ti adu nga insekto. Ad-adda a kagatendaka dagiti insekto a mangyakar iti sakit no agtugaw ken maturogka iti ruar.​—Africa.

[Ladawan]

Ti pannaturog iti ruar iti lugar nga aduan iti lamok ket kaasping ti panangawismo kadagitoy nga agpiesta kenka

  Agkaweska iti mangabbong iti bagim, nangruna no addaka iti kabakiran. Ikkam dagiti kawes ken kudilmo iti produkto a pangbugaw kadagiti insekto, ken kanayon a surotem iti instruksion ti etiketa. Sukimatem ti bagim ken bagi dagiti annakmo no adda kimpet nga angpas kalpasan ti kaaddayo iti ruar. Siertuem a kanayon a nasalun-at ken awanan iti insekto dagiti tarakenmo.​—North America.

Dika unay sagsagiden dagiti tarakenmo a pagtalon, ta makaiwarasda iti sakit kadagiti tattao.​—Central Asia.

Nasaysayaat no naispreyan iti insektisidio ti pagmoskitero ti amin a miembro ti pamilia. Mangikabilka iti iskrin kadagiti tawa, ken tarimaanem dagiti nadadaelen nga iskrin. Sullatam ti amin a rekka a mabalin a pagserkan dagiti insekto. Aggastoka kadagita a pamay-an, ngem ad-adu ti magastom no masapul nga iyospitalmo ti anakmo wenno saan a makatrabaho ti mangmangged gapu ta agsakit.​—Africa.

[Ladawan]

Nalaklaka dagiti moskitero a naispreyan iti insektisidio ngem iti agas ken babayadan iti ospital

Ikkatem dagiti pagbalayan ti insekto iti pagtaengam. Palitadaam dagiti diding, maseliaam dagiti bobida, ken sullatam dagiti rekka ken abut. Abbongam ti makin-uneg a paset ti pan-aw nga atep iti di araken ti insekto a lupot. Ikkatem dagiti nabunton a papel wenno lupot wenno adu a naibitin a retrato kadagiti diding, a mabalin a paglemmengan dagiti insekto.​—South America.

Dadduma a tattao ibilangda a bisita dagiti insekto ken utot. Saan! Paruarem ida. Agusarka kadagiti produkto a pangbugaw iti insekto ken insektisidio, ngem surotem dagiti instruksion. Agusarka kadagiti pagtiliw ken pagpatay iti ngilaw. Agimbentoka: Nagaramid ti maysa a babai iti supot a lupot, pinunnona iti darat sana inkabil iti sirok ti ridaw tapno di makastrek dagiti insekto.​—Africa.

[Ladawan]

Di rumbeng a sangailiem dagiti insekto. Papanawem ida!

◼ Dagiti agas a panglapped

Kanayon a papigsaem ti resistensiam babaen iti nasustansia a taraon, panaginana, ken panagehersisio. Dika unay agbannog.​—Africa.

Dagiti Biahero: Ammuem a nasaksakbay ti kabaruan nga impormasion maipapan kadagiti sakit nga iwaras dagiti insekto. Magun-odan dagiti impormasion kadagiti departamento ti salun-at ti publiko ken kadagiti site ti gobierno iti Internet. Sakbay nga agbiaheka, mangitugotka iti agas a maitutop iti lugar a bisitaem.

No Agsakitka

◼ Agpadoktorka a dagus

Nalaklaka nga agasan ti kaaduan a sakit no masapa a madayagnos.

◼ Agannadka kadagiti di umiso a dayagnosis

Sapulem ti doktor a makaammo kadagiti sakit nga iwaras dagiti animal ken insekto ken kadagiti sakit iti tropiko no kasapulan. Ibagam iti doktormo ti amin a sintomas a marikriknam ken no sadino ti nagbiaheam, uray iti napalabas. Agtomarka laeng iti antibiotiko no kasapulan, ken surotem ti naireseta a kapaut ti panagtomarmo iti agas.

[Ladawan]

Dagiti sakit nga iwaras ti insekto ket kabaelanda a tuladen ti sintoma ti dadduma a sakit. Ibagam iti doktormo dagiti napanam

[Credit Line]

Globo: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Kahon/Ladawan iti panid 10]

Agiwaras Kadi Dagiti Insekto iti HIV?

Kalpasan ti nasurok a maysa a dekada a panangusig ken panagsukimat, awan ti ebidensia a nasarakan dagiti mangad-adal kadagiti insekto (entomologist) ken sientista iti medisina a mangyakar dagiti lamok wenno ti aniaman a sabali pay nga insekto iti HIV​—ti virus ti AIDS.

Kas pagarigan, ti ngiwat ti lamok ket saan a kas iti ringgilia nga addaan iti maymaysa nga abut a mabalin a mangineksion manen iti dara. Imbes ketdi, susopen dagiti lamok ti dara babaen iti maysa nga abut sana iruar ti katayna iti sabali. Kalpasanna, kuna ni Thomas Damasso, maysa nga espesialista iti HIV iti District Health Management Team idiay Mongu, Zambia, a ti sistema ti panagtunaw ti lamok ti mangrunaw iti dara, isu a madadael dagiti virus. Awan ti masarakan nga HIV kadagiti ibleng ti lamok. Ti parasito ti HIV ket saan a kas iti parasito ti malaria, a sumrek iti glandula ti katay ti lamok.

Maakaran iti HIV ti maysa a tao no makaawat iti adu a virus. No masinga ti panagsusop ti lamok ket tumayab a dagus a mapan iti sabali a biktima, aniaman a dara a mabati iti ngiwatna ket nakabasbassit tapno makadangran. Sigun kadagiti eksperto, uray no mapis-it iti rabaw ti sugat ti lamok a nakasusop iti adu a dara nga addaan iti HIV, saan a makayakar dayta iti HIV.

[Credit Line]

CDC/James D. Gathany

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Ti angpas ti ugsa (napadakkel a naipakita iti kannawan) ti agiwaras iti Lyme disease kadagiti tattao

Kannigid nga agpakannawan: Adulto a kabaian, adulto a kalakian, ken anak, naipakita ti aktual a kadakkelda

[Credit Line]

Amin nga angpas: CDC

[Dagiti Ladawan iti panid 10, 11]

Pakaruen dagiti layus, narugit a kasasaad, ken ti iyaakar ti tattao ti panagraira ti sakit nga iwaras dagiti insekto

[Credit Line]

FOTO UNACIONES (manipud iti U.S. Army)