Panangmatmat iti Lubong

Immadu ti Magapuanan?

“Maysa iti kada uppat a taga Canada ti agtartrabaho itan iti nasurok a 50 nga oras iti kada lawas, no idilig iti maysa iti kada 10 maysa a dekadan ti napalabas,” kuna ti periodiko a Vancouver Sun. Idi sinurbey ti gobierno ti 31,500 a mangmangged a taga Canada, “kagudua kadakuada ti nagkuna nga agtartrabahoda iti pagtaenganda wenno kadagiti ngudo ti lawas, isu a makaipaayda kadagiti amoda iti di masuelduan nga ekstra a 27 nga oras a panagtrabaho iti makabulan.” Ti teknolohia ti maysa a kangrunaan a makagapu. “Naammuan iti surbey a dandani amin a di nasuelduan nga overtime a naaramid iti pagtaengan . . . ket trabaho a ‘naaramid babaen ti computer,’” kuna ti periodiko. Isu nga imbes nga agtrabahoda iti uppat nga aldaw iti makalawas tapno ad-adu ti tiempoda nga agaliwaksay, “ti teknolohia ti kangrunaan a nangpaadu kadagiti marigatan, agsakit, mapaksuyan, aglangan ken dadduma pay a paggastosan a dakes nga epekto ti adu a magapuanan.” Kinuna pay ti periodiko: “Umanamong ti kaaduan kadagiti nasurbey a gapu iti teknolohia, nagutugotda nga agtrabaho ken mangpasayaat iti magapuananda. Ngem dandani awan ti nangibaga a ti teknolohia ti nangpabassit iti trabaho wenno rigat iti panggedan.”

 Kinarugit Kadagiti Dadakkel a Siudad

“Karaman ti Mexico City, Caracas, Bogotá, ken Havana kadagiti karurugitan a siudad iti lubong,” kuna ti periodiko nga El Universal iti Mexico City. Dayta ti konklusion iti panagadal ti Mercer Human Resource Consulting Society a naipablaak idiay London. Ti panagadal a nangeksamen kadagiti epekto ti polusion iti adu a siudad iti intero a lubong, ti nangusig iti bambanag a kas iti kalidad ti angin, pannakataming ti basura, kinatalged, panagbalay, edukasion, transportasion, ken serbisio publiko. Kadagiti siudad iti Europa, ti Zurich ken Vienna ti mangipapaay iti kasayaatan a kalidad ti panagbiag para iti kaaduan. Ti Calgary ken Honolulu ti kangrunaan iti listaan kas dagiti kadadalusan a siudad iti lubong. Sigun iti report, maibilang ti San Juan, Puerto Rico, a kasayaatan unay a siudad a pagnaedan iti intero a Latin America.

Ti Supapak ti Panagsina ti Agassawa

Kalpasan a nausig ti nasurok a 100 a naipablaak nga artikulo iti panagsirarak a naaramid iti las-ud ti nasurok a dua a dekada, impadamag ni Rebecca O’Neill, ti manedyer ti proyekto ti Civitas Family Studies Unit a “para iti adu nga inna, amma ken annak, ti ‘awanan ama a pamilia’ ket nagresulta iti kinapanglaw, panagsakit ti nakem, di kinasalun-at, kinaawan gundaway nga umasenso, ken saan a kinatalged.” Sigun ken ni O’Neill, ti annak dagiti nagsina nga agassawa ket “50 a porsiento nga ad-adda nga agsakit, mamindua ti posibilidadna nga agtalaw iti pagtaenganda ken maminlima ti posibilidadna a maabuso,” kuna ti The Sunday Telegraph ti London. Kuna pay ti periodiko: “Ti annak a dumakkel nga awan dagiti agpayso a tatangda ket mamitlo met ti posibilidadna a marigatanda nga ageskuela ken makilangen iti dadduma a tattao. Kas tin-edyer, mamindua ti posibilidadna a masumokda ti aginum, agsigarilio, ken agdroga, . . . agaramid iti krimen, ken makidenna isu nga agbalinda a tin-edyer a nagannak.” Sigun iti report, kadagiti lugar nga agpadpada a napanglaw ken narigat ti kasasaad dagiti agassawa a kas kadagiti agsolsolo a nagannak, manmano a mapasaran ti annakda dagita a problema.

Ti Panagpakamatay ti Kangrunaan a Makagapu Kadagiti Naranggas nga Ipapatay

“Ti panagpakamatay ti kangrunaan a pakaigapuan ti naranggas nga ipapatay iti intero a lubong,” kuna ti periodiko a The Independent iti London. Kuna pay ti artikulo, a naibasar iti report ti World Health Organization a naranggas ti pannakapapatay ti 1.6 a milion a tattao idi 2000. Ti panagpakamatay ti nangkeltay iti biag ti 815,000 iti dayta a tawen, idinto ta 520,000 ti napapatay ken 310,000 ti natay gapu iti gubat ken rinnupak. Kaaduan kadagiti natay idi 2000 “ket napasamak kadagiti napanglaw a pagilian ken basbassit ngem 10 a porsiento kadagiti nabaknang a pagilian,” kuna ti periodiko. Mamimpat nga ad-adu ti nagpakamatay idiay Belarus, Estonia, ken Lithuania ngem idiay Britania. Idiay Africa agraman iti Amianan ken Abagatan nga America, ti kaadu dagiti napapatay ket nasurok a doble iti bilang dagiti nagpakamatay, ngem sungani ti mapaspasamak idiay Australia, Europa, ken iti Adayo a Daya.

Ubbing a Kurang ti Turogda

Makadangran iti salun-at ti ubbing no kurang ti turogda, kuna ti magasin a U.S. News & World Report. Dagiti ubbing a kurang ti turogda ket nakapuy ti magapuananda idiay eskuelaan ken marigatanda a makigayyem. “Dagiti ubbing nga adu ti utangda a turog ket masansan a dida maisentro ti panunotda iti ad-adalenda, alusiisen, naalikuteg, ken dida makaan-anus,” kuna ti magasin. Madanagan dagiti doktor ta masansan a dagiti nagannak ti makagapu kadagitoy a problema. Kastoy ti kinuna ni Barbara Braun-McDonald, maysa a doktor a sikolohikal ti panangagasna kadagiti ubbing nga adda depekto ti panunotda wenno addaan depression: “No ipalubosmo a siririing pay laeng ti anakmo agingga iti alas 11 ti rabii tapno makikadua iti pamilia, nasken a sukimatem manen ti panagbiagmo.” Maiparparegta kadagiti nagannak a mangikeddengda iti regular nga oras ti pannaturog ken panagriing, uray kadagiti ngudo ti lawas, tapno masalimetmetan ti makapasalun-at a pannaturogda. Maisingasing pay ti panangaramid iti regular ken sakbay pannaturog a rutina, a kas iti panangdigus, panangsaklot, ken panangibasa iti estoria kadagiti ubbing pay nga annak, ken di panangipalubos nga agbuyada iti telebision wenno agusarda iti computer iti oras sakbay a maturogda.

“Ay-ayam, Saramsam, ken Dara”

Agkaraapan dagiti agtutubo a Hapon kadagiti “nalawa nga addaan air-condition a siled nga aduan kadagiti libre a video, computer game, saramsam ken uray dagiti pagmasahe iti saka,” kuna ti IHT Asahi Shimbun. “Maysa laeng ti kondision: masapul nga agdonarda iti dara” agsipud ta dagita a pasilidad ket klinika a pagdonaran iti dara a tartarawidwidan ti Japan Red Cross Society. “Dagiti tattao ket agdonar iti dara iti lugar a kasla pakaang-angayan ti padayá,” kuna ti periodiko. “Adu nga agtutubo ti agayuyang kadagitoy a klinika kalpasan a nagdonarda iti dara ken nagpennekda kadagiti libre a doughnut, juice ken computer game. Ti libre a panangipadles iti gasat a maangay sumagmamano a daras iti makalawas ti sabali pay a pakaallukoyan.” Maisuro met no kasano ti agkolorete, Shiatsu (masahe kadagiti espesipiko a paset ti bagi), maangay met dagiti konsierto ken baratilio. Tapno mapaadu ti bumasbassiten a bilang dagiti agdonar iti dara, tartarimaanen ti Red Cross dagiti klinikana iti intero a pagilian. Nupay agdinamag idi a “naladingit ken nakabutbuteng,” dagitoy a klinika, agbalbalindan a “nalatak a pagayuyangan dagiti tin-edyer ken dagiti agtawen iti nasuroken a 20,” kuna ti periodiko.

Dagiti Pangipasiar a Barko ken Polusion

“Iti kada tawen, dagiti nanam-ay a pangipasiar a barko a mangip-ipan iti minilion a pasahero kadagiti kasusulinekan ken napintas a pagpasiaran iti lubong ti mamagpeggad kadagiti animal iti taaw gapu kadagiti ibatida a polusion,” kuna ti The Sunday Times ti London. Ti maysa a nagdakkel a barko a makalaon iti dandani 4,000 a tattao, a pakairamanan dagiti pasahero ken tripulante, ket inaldaw nga agibelleng iti ibleng ken pinullo a ribu a galon ti narugit a danum a maurnong iti kadsaaran ti bapor, pagdigusan ken paglabaan, agraman ti 70 a litro a makasabidong a kemikal ken pito a tonelada a basura. Ad-adu nga amang ti basura dagiti pasahero no addada iti baybay ngem no agbakasionda iti takdang. Idi 2000, agarup 240 a pangipasiar a barko ti nangipan iti sangapulo a milion a tattao kadagiti lugar a nalaka a madadael ti sistema ti ekolohiada a kas iti Glacier Bay idiay Alaska, dagiti kadilian ti korales ken isla ti Caribe, historiko a kosta iti Mediteraneo, ken uray iti Antarctica. Mapattapatta a 50 pay a barko ti mausar inton 2005. Kuna ni Roger Rufe iti Ocean Conservancy: “Lumatlatak dagitoy a panagpasiar [panagbakasion]. Nupay kasta, dagiti barko ket kasla tumtumpaw a siudad nga awan ti aniaman a pagannurotanda maipapan iti panagibelleng iti basura, narugit a danum ken ibleng.”

Bumasbassit ti Malako Kadagiti Rekuerdo ti Papa

Adun a tawen a “natalged a pamastrekan ti panaglako kadagiti narelihiosuan a tagilako [idiay Poland],” kuna ti Polako nga edision ti Newsweek. Ngem itay nabiit, napaliiw a rimsua ti “krisis” iti panaglako kadagiti nasantuan nga imahen. Uray no nakasaksaknap ti pannakaipablaak ti ibibisita ti papa idiay Poland idi 2002, bassit dagiti gimmatang kadagiti tradisional a narelihiosuan a banag a kas kadagiti kuentas, pulseras, ken lamina. “Napno dagiti paglakuan iti minilion a kasla tisa ken metal a ladawan, pagap-ap, lamina, ken pigurin” ti papa, kuna ti magasin, ngem “napili unayen dagiti kostumer.” Nupay kasta, adda disenio a limmatak. Dayta ti plastik a kard nga addaan “kadagiti nasantuan a ladawan” iti maysa a parupana ken “bimmalitok nga abalorio a naidekket iti plastik” iti kasumbangirna. Dagitoy ‘rosario a kard ti kabaruan ken kapartakan a malako a rekuerdo ti papa,’ kuna ti Polako a linawas a pagiwarnak a Wprost.