“Saan a Pulos nga Agtudo Idiay Lima?”

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY PERU

No agpasiarka idiay Peru, mabalin nga addanto ti mangibaga iti: “Saan a pulos nga agtudo idiay Lima”​—ti kabesera ti nasion. Gapu ta makapaketter ti nalamiis nga angin, mabalin a pampanunotem no apay a kasta.

TI Lima ket adda iti dakkel a desierto iti igid ti Kosta ti Pacifico iti Abagatan nga America. Daytat’ maysa a rehion nga addaan kadagiti karkarna unay a paniempo iti lubong. Daytoy namaga a daga ket manipud iti Sechura Desert iti kaamiananan a Peru agingga iti Atacama Desert iti makin-amianan a Chile.

Ti desierto iti kosta ket adda iti nagbaetan ti narangkis nga Andes ken ti nakaas-asul a Taaw Pacifico. Iti pangadaywen, kasla bin-ig a naganggangan ti katurturodan a bato ken darat a kombinasion ti maris dapo, duyaw ken kayumanggi. Gapu iti panagreggaay, napno ti adu a bakras ti katurturodan kadagitoy a kayumanggi a batbato. In-inut nga agtulid dagitoy iti teppang agingga iti baybay, sa in-inut nga iduron ti masansan a panagdayyeg ti daga ditoy.

Apaman a makadanon dagiti bato iti igid ti baybay, in-inut nga agbalin a darat dagitoy gapu kadagiti agsabuag a dalluyon iti Pacifico, ket gapu iti angin, agbalindanton a marasagaysay a karuburuban. Iti nadumaduma a paset daytoy nalawa a desierto, 20 a tawenen a saan a nagtudo, isu a maysa dayta kadagiti katitikagan a disso ditoy daga. Ngem apay a nakatiktikag iti daytoy a lugar?

Ti Anniniwan ti Tudo iti Andes

Ti sungbat ket agpannuray iti angin a dugudog, nga aggapu iti daya sa agpalaud. Agpangato ti angin bayat a lumabas iti nangato ken kasla ngipen ti ragadi a pantok ti Kabambantayan ti Andes. Gapu ta lumabas iti Andes, lumamiis ti angin, isu a maurnong ti alnaab sananto itudo ken itinnag kas niebe, kangrunaanna iti makindaya a sikigan ti kabambantayan. Dayta ti gapuna a saan a pulos nga agtudo iti makinlaud a bakras ti bantay.

Maysa pay, saan unay a mangpataud iti alnaab ti nalamiis a Peru Current, wenno Humboldt Current, nga agayus nga agpaamianan manipud Antarctica wenno uray ti angin nga aggapu iti Abagatan a Pacifico. No agtitipon amin dagitoy, tumaud ti nakatiktikag ngem saan met ketdi a nabara a desierto. Nakaskasdaaw ta uray saan nga agtudo, nakaal-alnaab ti angin, nangruna no tiempo ti lam-ek idiay Peru, manipud Mayo aginggat’ Nobiembre. Paggapuan daytoy nga alnaab?

 Ti Garúa

No tiempo ti lam-ek, adda aggapu iti Taaw Pacifico a nababa nga ul-ulep iti kosta, ken napuskol nga angep, nga awagan dagiti taga Peru iti garúa. Kabayatan daytoy a paniempo, lumabas ti adu a bulan a di makita ti init, isu a kuna ti dadduma a makapaliday dayta a paniempo. Nupay daytoy a lugar ket adda iti Tropiko, agtalinaed iti nagbaetan ti 16 ken 18 a degree Celsius ti promedio a temperatura no tiempo ti lam-ek idiay Lima. No tiempo ti lam-ek, saan a pulos nga agtudo ken makadanon iti 95 a porsiento ti kalkalainganna a kinaalnaab, isu a naimeng ti pagkawes dagiti mannakibagay nga umili ti Lima a maawagan iti Limeños tapno masalaknibanda ti bagida iti naalnaab ken makapaketter a lam-ek. *

Umdasen ti arbis no tiempo ti lam-ek tapno mabasa dagiti kalsada ti Lima ken lumangto manen dagiti nalaylay a mula ti desierto iti nangato a turturod iti kosta. Gundawayan ti nagadu a pangen dagiti kalding, karnero, ken baka ti nalasbang a pagaraban. Kanayonanna, nanipud iti rugrugi ti dekada 1990, agus-usar ti dadduma nga ili iti desierto kadagiti pagurnong iti angep​—ti dadakkel a plastik a kasla moskitero a pakaurnongan ti danum manipud kadagiti nababa ken naangep nga ulep​—a pangalaanda iti danum nga inumen ken pagsibug kadagiti hardin.

Nupay kasta, kurang ti alnaab nga aggapu iti angep ken ulep tapno umadu dagiti balang a mula iti intero a makatawen. Iti makatawen, manmano ti naan-anay a panagtudona idiay Lima iti nasurok a 50 a milimetro ken kaaduanna nga agtaud iti pannakaurnong ti garúa. No kasta, dagiti kakaisuna a berde a mula nga umadu iti desierto iti kosta ket dagidiay padanuman ti babassit a karayan a mangyeg iti mangsustiner-biag a danum manipud iti naabbungotan iti niebe a pantok ti Andes. No  kitaen manipud iti ngato, dagiti tanap iti asideg ti bassit a karayan ket kasla berde a laso iti intero a desierto.

Panagbiag nga Awan ti Tudo

Tapno agbiag dagiti nagkauna a kultura iti kosta ti Peru​—a kas kadagiti Chimu ken Mochica​—iti kasta a kinatikag, nagaramidda kadagiti sopistikado a sistema ti padanum. Kas kadagidiay adda iti kadaanan nga Egipto, dagitoy nalawa a proyekto iti agrikultura ti nangipaay iti pagbiag dagiti organisado unay a sibilisasion. Nagaramid dagiti nagkauna a taga Peru kadagiti nakarangrang-ay a siudad, a pakairamanan dagiti templo a piramid, dadakkel a pader, ken pagurnongan iti danum, a naaramid kadagiti adobe a ladrilio. Gapu ta manmano nga agtudo, nagsayaat ti pannakapreserba dagitoy a rebba, isu nga adda nalawag a pamalatpatan dagiti arkeologo iti biag idiay Peru sakbay a dimteng ni Columbus. Iti kaaldawantayo,  adu a pagtaengan iti kosta ti agpannuray pay laeng kadagiti natarimaan a pagayusan ken kanal nga immuna a naaramid rinibu a tawenen ti napalabas.

Kas iti nasursuro dagiti agnanaed iti desierto idi un-unana, nakadamdam-eg ti daga iti desierto nga ayan ti danum. Dakkel ti maitulong dagiti agdama a proyekto ti Peru a mangpadanum kadagiti rehion iti kosta tapno nadumaduma ti maimula a kas iti kapas, pagay, mais, unas, ubas, olibo, ken asparagus agraman ti dadduma pay a nateng ken prutas. Iti igid ti akikid a daga iti kosta ti pagnanaedan ti nasurok itan a kagudua iti populasion ti Peru nga agarup 27 a milion.

No Agtudo

Ngem no dadduma, agtudo iti dadduma a paset ti desierto, agraman ti Lima. Iti tunggal sumagmamano a tawen, maatiw ti nalamiis a Peru Current iti nabarbara a danum nga agayus manipud iti makinlaud a Pacifico. Daytoy karkarna a pasamak, a maawagan iti El Niño, ti mangipasimudaag nga asidegen nga agtudo. Rimsua dagiti nakapigpigsa nga El Niño idi 1925, 1983, ken 1997/98. Nalawag a saan a nakasagana dagiti agnanaed iti desierto idi nagbayakabak ken naglayus, gapu ta naruamdan a dandani saan a pulos nga agtudo.

Idi 1998, napasamak ti kasta a layus idiay Ica, Peru. Linayus ti Ica River ti nalawa a lugar iti siudad, ket naan-anay a nayanud dagiti balbalay a naaramid iti lan-ak ken ladrilio. Nagunggonaan ti dadduma a paset ti desierto, ta inagsepda ti alnaab ken nagbalin dagitoy a nalasbang a pasto. Gapu iti kaudian nga El Niño, ti kaaduan a paset ti Sechura Desert ket nagbalin a minuyongan ti berde a mulmula nga addaan iti nagpipintas a sabsabong. Daytoy ti mangipalagip kadatayo iti kari ti Dios nga addanto aldaw a ‘ti desierto a tanap agrag-onto ken agsabong a kas iti safron.’ (Isaias 35:1) Gapu iti bayakabak, timmaud met ti dakkel a dan-aw iti desierto​—a napattapatta a 300 a kilometro ti kaatiddogna ken 40 a kilometro ti kalawana​—a binirngasan dagiti periodiko iti La Niña.

Ti dakkel a desierto iti kosta ti Peru ket sigurado a maysa kadagiti nadumaduma a nakaskasdaaw a buya ti nakaparsuaan ditoy daga. Nupay manmano nga agtudo ditoy, daytoy natikag a daga ket nagbalin a makaay-ayo a pagtaengan ti minilion a tattao gapu iti padanum ken umiso a panagusar iti nagpateg a danum.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

Kinabaknang Manipud Iti ibleng

Rinibu a tawenen a mangsupsuplay ti nalamiis ken nabaknang a taaw a dumna iti makinlaud a kosta ti Peru iti nasustansia a taraon​—nangruna kadagiti sardinas ken munamon​—iti minilion a tumatayab iti baybay. Gapu ta manmano nga agtudo iti dayta a lugar, adu a tawenen a nagabsuon ti ibleng dagiti tumatayab kadagiti puro iti kosta. No dadduma, nasurok a 30 a metro ti kangato dagitoy! Sakbay a dimteng dagiti Kastila, naduktalan a nagsayaat nga abuno dagitoy nga ibleng, a maawagan iti guano sigun kadagiti Quechua Indian. Idi maudi a gudua ti maika-19 a siglo, ti guano ket nagbalin a nagsayaat a tagilako ti Peru kadagiti sabali a pagilian, agingga a sinukatan ti sangalubongan a merkado kadagiti kemikal nga abuno. Naibus met idin dagiti nagabsuon nga ibleng. Kadagitoy nga aldaw, ti suplay ket agtaud laengen kadagiti agdama nga iyib-ibleng dagiti tumatayab.

[Mapa iti panid 24]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Lima

[Ladawan iti panid 25]

Ti kosta ti Pacifico iti abagatan ti Lima

[Credit Line]

© Yann Arthus-Bertrand/CORBIS

[Ladawan iti panid 25]

Ti Sechura Desert iti igid ti kosta ti Peru

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Dagiti naibaskag a pagurnong iti angep, idiay Mejía, Peru

Dagiti kanal nga inaramid dagiti Inca ket maus-usar pay laeng idiay Ollantaytambo, Peru

[Credit Lines]

© Jeremy Horner/CORBIS; inset: Impaay ti tumultulong nga ahensia a FogQuest; www.fogquest.org

[Ladawan iti panid 26]

Ti bumayakabak a tudo a maigapu iti karkarna a paniempo a maawagan iti El Niño ti nakaigapuan ti nakaro a panaglayus idiay Ica, Peru, idi Enero 30, 1998

[Credit Line]

AP Photo/Martin Mejia