Dagiti Nagbalbaliw a Prinsipio​—Madlawmo Kadi nga Addan ti Napukaw?

“ANIA ti kakaruan a parikut a sangsanguen ti pagilian?” Idi naisaludsod daytoy, imbaga ti kaaduan kadagiti napagsaludsodan idiay Estados Unidos a ti pamilia ken ti nababa a moral ti kangrunaan wenno maysa kadagiti kangrunaan a pakaseknanda. Saan la nga isuda ti maseknan iti dayta.

Kas pagarigan, kuna ti inaldaw a pagiwarnak ti Paris nga International Herald Tribune: “Nalawag a tartarigagayan, nangnangruna dagiti ubbing, ti maysa a kita ti mamagtutunos a plano, maysa a grupo dagiti mabigbigbig a raragpaten a mangtaming ken mangparmek kadagiti puersa ti kinaagum, kinamanagimbubukodan, di panangisakit, nga agparang a mangdomdominar iti lubong. . . . Daytoy nagdakkelan a debate maipapan iti pannakasapul iti sangalubongan nga etika ket panangbigbig nga adda kurang.”

Bigbigem aya a dagiti gobierno ken agtuturay iti lubong, agraman dagiti mangidadaulo iti negosio, ket addaan kadagiti prinsipio a kasapulan tapno maipaayandatayo iti naragragsak, nataltalged, ken mapangnamnamaan a masanguanan? No dadduma, mariknam kadi nga addan ti napukaw, gapu kadagiti makitkitam a panagbalbaliw dagiti prinsipio ti tattao iti aglawlawmo?

Mabalin a pakaseknam unay ti personal a kinatalgedmo. Agnanaedka aya iti lugar a natalged a panawam ti balaymo a di nakakandado? No rabii, saanka aya a maam-amak a magna kadagiti kalsada iti sangakaarrubaam? No nainggasatanka nga agnaed iti lugar nga awan ti panaggugubat, riribuk gapu iti puli, wenno makapapatay a panagrurupak dagiti barkada, nalabit agamakka pay la a maraut, matambangan, mastrek iti pagtaengan, wenno matakawan. Talaga a madlawmo nga addan ti napukaw ken madanaganka gapu iti daytoy.

Malaksid iti daytoy, mabalin a medio awanen ti dati a panagtalekmo iti sabsabali. Iti personal a kapadasam ken iti trabaho, nalabit masansan a dangran ken gundawayandaka dagiti tattao no la ket ta adda uray bassit laeng a magunggonada.

Kasapulan a Mapagwadan ti Gobierno

Iti intero a historia, mabigbigbig nga adda pagnaigan dagiti prinsipio iti kagimongan ken dagiti prinsipio nga iparparangarang ti gobierno. Kinuna ni Calvin Coolidge, sakbay a nagbalin a presidente iti Estados Unidos: “Saritaen ti tattao dagiti nainkasigudan a kalintegan, ngem  karitek ti siasinoman a mangipakita no sadino ditoy lubong ti addaan wenno nakabigbigan ti aniaman a kalintegan sakbay nga adda naipaulog a linteg a mangipasdek ken mangsalaknib kadagita.”

Kamaudiananna, ti agturturay a gobierno​—aniaman ti pamay-an ti pannakaipasdekna​—​ket mabalin a mangitandudo wenno manglapped iti kalintegan dagiti sibilian a kas iti wayawaya nga agipablaak, wayawaya nga agtataripnong, wayawaya a mangalagad iti relihion, ken wayawaya nga agsao iti publiko, wayawaya manipud iti di nainkalintegan a pannakaaresto wenno pannakariribuk, ken maaddaan iti di mangidumduma a pannakabista.

Kinuna ni Abraham Lincoln, sakbay pay a nagbalin a presidente iti Estados Unidos: “Ti talaga a nainkalintegan a panggep ti gobierno ket aramidenna ti aniaman a rumbeng nga aramiden koma, ngem saan a pulos a maaramidan, wenno di kabaelan nga aramiden ti komunidad, no iti bukodda laeng a panangikagumaan.” No aramiden ti gobierno dagita a natatan-ok a panggep, agtalek dagiti tattao kadagiti agtuturay.

Nupay kasta, ti kasta a panagkompiansa ken panagtalek ket kasla nasukatanen iti panagduadua ken panagatap. Impadamag ti maysa a nabiit pay a panagadal ti Estados Unidos nga 68 a porsiento kadagiti napagsaludsodan ti nangipato a di unay nasayaat wenno mapagduaduaan pay ketdi ti kababalin dagiti opisial ti gobierno. Iti adu a pagilian, bimmassit ti panagraem ti publiko kadagiti opisial ti gobierno gapu kadagiti napasamak nga eskandalo ti panagpasuksok ken nakaro a kinadakes dagiti adda iti kangatuan a saad. Nalawag ngarud a maap-apektaran ti umad-adu a tattao.

Nasayaat nga Ulidan ni Ari Solomon

Ipakita ti maysa a nagkauna nga ulidan no kasano kadakkel ti epekto ti prinsipio dagidiay agtuturay. Nagturay ni Ari Solomon iti 12 a tribu ti Israel nanipud 1037 agingga iti 998 K.K.P.  Ti amana a ni Ari David, ket maysa kadagiti naisangsangayan nga ari ti Israel. Ni David ket iladawan ti Biblia kas managayat iti kinapudno ken kinalinteg ken, kangrunaanna, kas maysa a lalaki a naan-anay a nagtalek iti Diosna a ni Jehova. Dagita met la a prinsipio ti insuro ni David ken ni Solomon.

Iti maysa a tagtagainep, nagparang ti mannakabalin-amin a Dios ken ni Solomon ket kinunana kenkuana: “Agkiddawka! Anianto ti itdek kenka?” (2 Cronicas 1:7) Imbes a nagkiddaw iti adu a kinabaknang, personal a dayaw, wenno panagballigi iti politika, imparangarang ni Solomon dagiti ipatpategna a prinsipio babaen ti panangkiddawna iti sirib, pannakaawat, ken natulnog a puso tapno maiturayanna a naimbag ti nasion ti Israel.

Ania ti epekto ti panangituray ni Solomon kadagiti tattao? Inikkan ti Dios iti sirib, dayaw, ken personal a kinabaknang​—no la ket ta agtalinaed a matalek kadagiti naespirituan a prinsipio ti nasion. Paneknekan dagiti natakuatan ti arkeolohia ti material a kinarang-ay ti panagturay idi ni Solomon. Kuna ti libro a The Archaeology of the Land of Israel: “Ti kinabaknang a dimteng iti sangakabbalayan ti ari a naggapu iti amin a lugar, ken ti rumangrang-ay a komersio . . . ket nangyeg iti napartak ken dakkel a namaterialan nga irarang-ay ken kinawadwad.”

Wen, ti nasayaat a gobierno ni Solomon nangyeg iti talna, kinatalged, ken kinaragsak kadagiti iturayanna. “Ti Juda ken ti Israel nagtultuloy nga agnaed iti kinatalged, tunggal maysa iti sirok ti bukodna a puon ti ubas ken iti sirok ti bukodna a kayo a higos, manipud Dan agingga idiay Beer-seba, iti amin nga al-aldaw ni Solomon.”​—1 Ar-ari 4:20, 25.

Ti Dakes nga Ulidan ni Ari Solomon

Ngem nakalkaldaang ta kas kadagiti prinsipio ti adu nga agtuturay itatta, nagbalbaliw dagiti prinsipio ni Solomon idi agangay. Kastoy ti mabasa iti salaysay ti Biblia: “Naaddaan iti pito gasut nga assawa, piprinsesa, ken tallo gasut a kamalala; ket ti pusona nagin-inut a pinagannayas dagiti assawana. Ket naaramid iti tiempo ti panaglakay ni Solomon a dagiti met laeng assawana pinagannayasda ti pusona a sumurot kadagiti sabali a didios; ket ti pusona saan idi a naan-anay ken Jehova a Diosna a kas iti puso ni David nga amana.”​—1 Ar-ari 11:3, 4.

Ania ti epekto kadagiti tattao dagiti nagbalbaliw a prinsipio ni Ari Solomon? Nupay nakalalaing ken nakasirsirib ni Solomon, nagbalin a manangirurumen nga agturay idi maudi a paset ti panagturayna. Kimmapuy ti ekonomia ti nasion gapu iti nagadu a gastos ti gobiernona. Saanen a napnek dagiti trabahador. Dagiti karibalna iti politika simmukirda iti ari ken kayatda nga agawen ti turayna. Saan unayen nga agkaykaysa ti nasion. Anian a maisupadi unay ta insurat idi ni Solomon: “No umadu dagidiay nalinteg, agrag-o dagiti umili; ngem no agturay ti asinoman a nadangkes, agsennaay dagiti umili.”​—Proverbio 29:2.

Kalpasan la unay ti ipapatay ni Solomon, nabingay ti nasion gapu iti napolitikaan a kinariribuk ken di panagtalek isu a dimteng ti rigat, panagsisina, ken dimmakes ti kasasaad. Naapektaran unay dagiti Israelita. Nagbalbaliw dagiti prinsipio ti gobiernoda, ket nalipatanna ti kasayaatan a pagimbagan dagiti tattao. Ti kangrunaan a makagapu ket binaybay-an dagiti agtuturayda ni Jehova ken dagiti lintegna, isu a nagsagaba ti intero a nasion.

Nasaknap Ita ti Kinaawan ti Panagtalek

Iti kaaldawantayo, adu ti di mangtagtaginayon kadagiti natan-ok a prinsipio iti ummong ti gobierno, negosio, ken relihion. Apektaran met daytoy ti isip ken puso ti kaaduan a tattao. Umad-adu a gobierno ken dadduma pay a panguluen ti di makabael a mangrisut kadagiti kangrunaan a problema dagiti pagilianda.

Kas pagarigan, dida mapagpatingga ti gubat wenno malapdan ti dumakdakkel a gasto iti panangaywan iti salun-at wenno dagiti dakes nga epekto ti maiparit a panaglako iti droga. Madaddadael metten dagiti sistema ti edukasion. Adu a gobierno ti mangsupsuportar pay ketdi iti organisado a panagsugal. Napaneknekan met a makaupay unay ti adu a negosio ken panguluen ti relihion gapu iti dakes ken imoral nga aramidda. Di ngarud pakasdaawan a nasaknap ti kinaawan ti panagtalek iti kinatarnaw dagidiay pagtaltalkan ti tattao a mangidaulo.

Posible kadi iti aniaman a gobierno a mangsalaknib ken mangidaulo pay ketdi iti panangitandudo kadagiti kangrunaan a kalintegan ken prinsipio dagiti tattao? Wen, posible. Ilawlawag ti maudi nga artikulomi no kasano.

[Blurb iti panid 7]

‘Ti kinaagum, panagimbubukodan, ken di panangisakit ti agparang a mangdomdominar iti intero a lubong.’​—INTERNATIONAL HERALD TRIBUNE

[Dagiti Ladawan iti panid 8]

Idi tungtungpalen ni Ari Solomon dagiti linteg ti Dios, insurona dagiti natan-ok a prinsipio kadagiti iturayanna