Panangdengngeg iti Uniberso Idiay Australia

I-PLAY

Panangdengngeg iti Uniberso Idiay Australia

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

KELLAAT a timmangad ti maysa a kangaroo, sana inyallingag dagiti nakatingra a lapayagna iti pagtataudan ti nakakapkapsut nga uni. Ti uni ket agtataud iti maysa a grupo dagiti antena ti teleskopio a siiinayad nga agrikrikus iti pagrikusanda. Iti natalinaay nga away, agpadpada a nagsardeng dagiti antena ti teleskopio ken ti kangaroo, a kunam la no di makakuti ken makauni—maysa a karkarna a kombinasion ti nakaparsuaan ken ti siensia.

Masansan a mapaliiw dagiti eksena a kas iti dayta iti asideg ti ili ti Narrabri idiay Australia iti away ti New South Wales idiay Australia Telescope National Facility (ATNF). Ti grupo dagiti innem nga antena a sukog pinggan, a lima kadagitoy ti mabalin nga agrikus ken maysa ti permanente, ket konektado iti 64 a metro nga antena a sukog pinggan nga adda iti asideg ti ili ti Parkes ken ti sabali pay a 22 a metro nga antena idiay kaparanget ti Coonabarabran. No aggigiddan nga agandar dagitoy nga antena a sukog pinggan, sieepektibo nga agbalinda a maysa a nagdakkel nga antena. Mabalin pay ketdi a mapapigsa daytoy no maikonektarda kadagiti teleskopio idiay Tidbinbilla, nga asideg ti Canberra, ken idiay Hobart, Tasmania.

Suksukimaten dagitoy nakaskasdaaw nga instrumento ti makin-abagatan a law-ang—a siaannad nga us-usigenda dagiti palimed dagitoy. Apay a masapul ti kastoy a panagregget? Kuna ti maysa a broshur ti ATNF: “Adda dagiti naisangsangayan a matakuatan babaen iti panagusioso.”

Panangammo Kadagiti Palimed ti Law-ang

Opisial a nalukatan ti teleskopio a Parkes idi Oktubre 1961. Linukatan dayta ti gobernador-heneral idi ti Australia a ni Lord De L’Isle. Sigagagar nga impakpakaunana: “Daytoy nga instrumento ti mangallukoy kadagiti sientista iti intero a lubong ken nagdakkel ti maitulongna tapno maammuantayo dagiti palimed ti law-ang.”

Nainkalintegan ti panagtalek ti gobernador-heneral. Ti pannakaisibbo daytoy a pasilidad ket nalatak a pasamak iti baro pay la idi a siensia ti radio astronomy, wenno panangadal kadagiti banag iti law-ang babaen ti panangeksamen kadagiti enerhia ti radio-frequency nga iruar wenno pataudenda. Kuna ti libro a Beyond Southern Skies: “Ti opisial a pannakaisibbo ti teleskopio ti Parkes . . . ti nangirugi iti naisangsangayan nga aldaw para iti siensia iti Australia. Ti kapanunotan a mapataud ti teleskopio sangapulo a tawen kasakbayanna ket naibanag babaen ti uppat a tawen a panangdisenio ken dua a tawen a panangaramid iti dayta.”

Imbaga ti manangaywan iti Narrabri Center a ni Dr. David McConnell iti Agriingkayo! a ti ATNF ti kadakkelan a kasta a pasilidad iti Makin-abagatan a Hemispero, sana kinuna: “Mabalinen nga umay dagiti radio astronomer manipud iti adu a paset ti lubong tapno usarenda ti ATNF iti nasientipikuan a panagsirarak ken tapno maadalda ti uniberso. Gapu iti naidumduma a nakaisaadan ti ATNF, nagsayaat dayta a pamay-an a pangammo kadagiti bambanag iti makin-abagatan a law-ang.”

Panangkita iti Di Makita

Saan a kas kadagiti teleskopio a makatulong iti literal a panagkita, dagiti radio telescope ket agurnong kadagiti impormasion babaen ti radio-frequency radiation a maibuksilan ken mausig santo mapagbalin a makita a ladladawan. Saan a kaskarina dayta, ta nakakapkapuy dagiti signal ti radio.

Kas pagarigan, no ti dagup ti enerhia nga inurnong ti Parkes telescope manipud kadagiti signal ti radio iti napalabas nga 40 a tawen ket mapagbalin a koriente iti balay, mapagsilawna ti 100 ti boltahena a bombilia iti kakasangagasut a milion laeng ti maysa a segundo! Kasta ti kinuna ni Rick Twardy, maysa a mangtartarawidwid iti nasientipikuan a serbisio ti ATNF idiay Parkes. Kalpasan a maurnong ti impormasion, maipatulod dayta iti nagdakkel a computer a mangurnong ken mamagdilig kadagiti nagtitipon a signal a naawat dagiti antena. “Ti pasilidad ti Narrabri ket addaan iti kasta a computer a makabael a mangproseso iti 6,000 a milion nga impormasion iti kada segundo,” inlawlawag ni McConnell. Ad-adda pay a maproseso dagiti resulta sa maipatulod iti hedkuarter ti ATNF idiay Sydney. Sadiay a mapagbalinda a ladladawan nga innala ti radio telescope. No maitipon dagitoy a ladawan iti impormasion a nagun-odan manipud kadagiti pagkita a teleskopio, makitatayo ti dadduma kadagiti nakaskasdaaw a banag iti uniberso.

Nupay kasta, mabalin met a dagiti radio telescope laeng ti usaren kadagiti naisangsangayan a panagsirarak. Kas pagarigan, dagiti nakakapkapuy a signal ti radio, kas dagidiay aggapu kadagiti pulsar, ket nalawlawag a mangngeg ken prosesuen ti dakdakkel ken maymaysa nga antena a sukog pinggan a kas iti adda idiay Parkes. Gapuna, nakatulong daytoy a teleskopio iti pannakatakuat iti nasurok a kagudua iti amin a naammuanen a pulsar iti uniberso. Nausar met dayta a nangyallatiw kadagiti ladawan dagiti immuna a nagna iti bulan, ken dakkel ti naitulongna iti mision a nangalaw iti Apollo 13. No dakamaten ti dua laeng a pagarigan, nakatulong dayta iti dadduma pay a natakuatan, a kas iti pannakatakuat kadagiti Einstein ring ken dagiti tedda ti supernova.—Kitaem ti naipakuyog a kahon.

Datdatayo Laeng Aya?

Nupay ti kangrunaan a trabaho idiay ATNF ket makipaset iti nasientipikuan a panagsirarak ken mangsungbat kadagiti narikut a saludsod maipapan iti uniberso, adda bassit a grupo dagiti managsirarak nga agus-usar iti ATNF tapno mausig ti sabali pay a saludsod: Adda aya sabsabali pay a sibilisasion iti uniberso? Daytoy ti sangkapanunot dagiti managsirarak a maawagan iti exobiologist. Daytoy a termino ket nagtaud iti nagtipon a sasao a Griego nga exo, a “ruar” ti kayuloganna ken bios, a “biag” ti kaipapananna.

Kasano a mausar dagiti radio telescope a pangsungbat iti daytoy narikut a saludsod? Patien ti dadduma nga exobiologist a no adda dadduma pay a sibilisasion iti uniberso, nalabit nabaybayagdan nga amang ngem datayo isu nga adda ammodan maipapan kadagiti signal ti radio tapno mausarda dagitoy a makikomunikar ditoy daga. Sumagmamano laeng a sientista ti talaga a mangnamnama nga addanto matakuatan a sibilisasion a dandani kaasping iti sibilisasiontayo.

Ngem adu ti saan unay a mangnamnama. Admitiren pay ketdi ti dadduma nga exobiologist a dagiti signal ti radio a naawatda, a kasla mangipasimudaag nga adda sabsabali pay a sibibiag iti uniberso, “ket napaneknekan a naggapu iti maysa a sibilisasion nga isu a mismo ti sibilisasiontayo”! Kinuna ni Dr. Ian Morison, ti chief operations engineer iti British Jodrell Bank radio telescope: “Duapulo a tawen ti napalabasen, impagaruptayo a nalabit adda aginggat’ sangamilion a dadduma pay a sibilisasion iti galaksitayo. Ita, ad-addan a kombinsidoak a talaga a naidumduma ti puli ti tao.”

Nupay mabalin a naidumduma ti sibilisasion ti tao, mangpatpataudtayo iti adu a problema kadagiti astronomo ken aktual a laplapdantayo dagiti panagreggetda a mangurnong iti impormasion manipud iti uniberso. Rumigrigat ti panangdengngegda iti uniberso gapu kadagiti patpataudentayo nga arimbangaw nga agtataud kadagiti us-usarentayo nga elektroniko nga alikamen.

Ti Kinaarimbangaw Dagiti Elektroniko nga Alikamen Singaenna Dagiti Radio Telescope

Dagiti napigpigsa a radio wave, a patpatauden ti tattao, artapanda dagiti natural a radio wave nga agtaud iti bambanag iti law-ang agingga a “nagbalinen a naarimbangaw ti aglawlaw ti radio,” kuna ti Science News. Daytoy a pakasingaan ket agtataud kadagiti computer, microwave oven, cell phone, brodkas iti telebision ken radio, radar ti militar, komunikasion babaen ti radio a makatulong iti naannayas a panagtayab dagiti eroplano, ken sistema dagiti satellite. Masapul a mapaggidiat dagiti unida manipud iti uni nga agtaud kadagiti galaksi iti law-ang.

Tapno maliklikan ti kaaduan a pakasingaan, dagiti radio telescope idiay Australia ken ti dadduma pay a paset ti lubong ket naikabil kadagiti nasulinek a lugar. Nupay kasta, mabalin a saan nga umdas ti kinaadayo dagitoy. “Agamak dagiti radio astronomer di la ket ta awanton ti mabati a naulimek a lugar a mausarda iti panagsirarakda. . . . Nalabit addanto aldaw a mabalindan nga ikabil dagiti teleskopioda iti lugar a kanayon a naulimek: ti paset ti bulan a di sumango iti daga.” Kasta ti masmasnaayan a kinuna ti maysa nga artikulo iti Science News.

Ngem agpapan pay kadagitoy amin a pakarigatan, dagiti nasirarak ti ATNF ipakpakitada dagiti detalye maipapan iti nakaskasdaaw nga uniberso a mabalin a ditay makita no awan dagiti alikamen a makatulong kadagiti matatayo. Daytoy koma ti mamagpanunot kadatay amin nga anian a nakaskasdaaw a lugar ti dagatayo iti daytoy nakaskasdaaw nga unibersotayo, isu nga agyamantayo unay koma iti Nangaramid iti langit ken iti daga.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

ANIA TI MANGBUKEL ITI UNIBERSO?

Dagiti Galaksi

Dagiti rupo ti nagadu a bituen nga agkakadua gapu iti puersa ti grabidad

[Ladawan]

Innala ti radio a ladawan ti M81 a grupo dagiti galaksi

[Credit Line]

Ladawan nga impaay ti NRAO/AUI/NSF

Dagiti Quasar

Kasla bituen a bambanag a mabalin a dagitoy ti kaadaywan ken kalalawagan a bambanag iti uniberso

[Ladawan]

Innala ti radio a ladawan ti maysa a quasar nga innem a bilion a light-year (9,458,000,000,000 a kilometro ti maysa a light-year) ti kaadayona. Ti pagtataudan ti bilegna ket maipagarup a maysa a nagdakkelan a black hole

[Credit Line]

Dagiti Pulsar

Bambanag iti langit a patien ti kaaduan a dagiti nagpartak ti panagrikusda a bituen a neutron, a regular a mangiruruar iti radiasion, nangruna kadagiti radio wave

[Ladawan]

Iti daytoy a ladawan ti makita a lawag, ti di unay madlaw a banag iti tengnga ti nebula a Crab ket maysa a pulsar

[Credit Line]

Hale Observatory/NASA

Dagiti Nova

Dagiti bituen a kellaat a nagbalin a rinibu a daras a nalawlawag sa in-inut nga agsubli iti dati a kinalawagda

Dagiti Supernova

Dagiti nova a minilion a daras a nalawlawag ngem iti init

[Ladawan]

Tedda ti maysa a supernova: Innala ti radio ti nalabaga a ladawan, ti asul ket X-ray, ti makita a lawag ket berde

[Credit Line]

X-ray (NASA/CXC/SAO)/optical (NASA/HST)/radio (ACTA)

Dagiti Einstein Ring

Mabalin kadi nga aglemmeng ti maysa a galaksi iti likudan ti sabali a galaksi? Saan no eksakto nga agbinnatogda. Ti galaksi iti makinsango a paset ket agserbi a nagdakkel a lens ti grabidad ken pilkuenna dagiti light wave ken radio wave manipud iti aglawlaw a galaksi tapno agbalin a kasla singsing a lawag

[Credit Line]

HST/MERLIN/VLBI National Facility

[Diagram iti panid 17]

Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion

No kasano a mabalin nga ipakita ti X-ray kadatayo dagiti ladawan ti uneg ti bagi ti tao, matulongandatayo dagiti ladawan ti radio-wave a makakita kadagiti mapaspasamak iti uniberso

RADIO

MICROWAVE

INFRARED

MAKITA

ULTRAVIOLET

X RAY

GAMMA RAY

[Credit Line]

Steven Stankiewicz

[Ladawan iti panid 15]

Ngato: Lima kadagiti innem nga antena iti asideg ti Narrabri

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 15]

Ti 210 a pie nga antena a sukog pinggan iti asideg ti Parkes

[Credit Line]

Photo Copyright: John Sarkissian

[Picture Credit Line iti panid 15]

AGRIINGKAYO!