Dagiti Napuskol a Kabakiran​—Mabalintayo Aya Ida a Pagpukanan a Saanda a Madadael?

ITI panagkunam, adda aya kalintegan ti industria ti panagtroso a mangdadael kadagiti tropikal a kabakiran iti lubong? Mabalin a kunam a saan! Nupay kasta, mabalin nga ipilit ti sumagmamano nga ekologo nga adu kadagiti simmungbat iti saan, ti arigna nangibagan iti wen, babaen iti igagatangda kadagiti muebles a naaramid iti napintas ken nalatak a tropikal a kayo a naala kadagiti di matartaripato a napuskol a kabakiran imbes a kadagiti plantasion.

Ti panagtroso ket masansan a kapada ti panangkalbo iti kabakiran. Kinapudnona, madadael ti adu a kabakiran gapu iti panagtroso. Ngem adda dagiti mangibaga a dadduma a kabakiran ket mabalin a pagpukanan ngem di unay madadael. Malasatan aya dagiti tropikal a napuskol a kabakiran ken dagiti atap nga animal nga adda kadagitoy ti panagtroso? Amirisentayo nga umuna no kasano a ti panagtroso ket makadadael iti kabakiran.

No Kasano a ti Panagtroso ket Makadadael iti Kabakiran ken Kadagiti Atap nga Animal

Adtoy ti maysa nga eksena: Mangrugi ti panagtroso babaen ti panagaramid dagiti buldoser iti kalsada iti kaunggan ti kabakiran. Kalpasanna, agpukanen dagiti agtroso. Ababa laeng ti naited a tiempo a panagpukan dagiti kompania, isu a maibilin kadagiti trabahador a pukanenda ti aniaman a kayo a mabalin nga ilako. No matumba dagiti kayo, madadael dagiti kaabayda a kayo a napulipolan kadagiti lanot. Sumaganad, sumrek iti kasamekan dagiti dadakkel a trak a metal ti daligda a mangguyod kadagiti troso. Sedsedenda ti naingpis a daga agingga a din pagtubuan ti mulmula.

Kaaduanna, ad-adu a karne ti kanen dagiti empleado ngem kadagiti pumurok. Masawar ti kabakiran kadagiti maanupan. Masansan nga ad-adu ti mapapatay ngem iti masida. Gapu kadagiti kalsada nga inaramid dagiti nagtroso, mabalinen a serken dagiti lugar a dati a saan a madanon. Mabalin itan a sumrek dagiti nakalugan ken nagtagipaltog a mangnganup tapno maiwakas ti aniaman a nabati nga atap nga animal. Tiliwen dagiti mannilo ti babbabassit nga animal ken tumatayab agpaay iti napigsa a panguartaan a panagnegosio kadagiti mataraken nga animal. Kalpasanna, sumreken ti rinibu nga awanan daga nga agnaed ken agbangkag sadiay tapno maisakad ti panagbiagda iti kabbaro a nalukatan a daga. Gapu iti panagumáda, madadael ti nabatbati a kaykayo ket nalaklakan nga iyanud ti napigsa a tudo ti naingpis a makinrabaw a daga.

 Kayariganna a nabaybay-an a matay ti kabakiran. Ti panagtroso ket umuna laeng a pamay-an. Ngem nasken aya ti kasta unay a panangdadael tapno makapukan kadagiti kayo manipud iti tropikal a napuskol a kabakiran?

Panagtroso a Di Unay Mangdadael iti Aglawlaw

Kadagiti kallabes a tawen, adda manen panaginteres iti panagtroso a di unay mangdadael iti aglawlaw ken panagpukan a di unay madadael ti ekolohia. Ti panggep ket agpukan iti kayo a di unay madadael ti kabakiran ken dagiti atap nga animal nga adda iti dayta. In-inut a makaungar ti kabakiran, tapno mapukan manen dagiti kayo kalpasan ti sumagmamano a dekada. Gapu iti panangpilit dagiti maseknan iti kasasaad ti aglawlaw, ibagbaga itan ti dadduma a negosiante a dagiti ilaklakoda a kayo ket aggapgapu kadagiti kabakiran a sertipikado a matartaripato. Kitaentayo no kasano ti panagandar ti panagtroso a di unay mangdadael iti aglawlaw.

Sumrek ti propesional a montero ken dagiti katulonganna iti kasamekan. Dagitoy ket maysa kadagiti grupo a mangbusbos iti nalabit innem a bulan iti kabakiran tapno mangimbentario iti bakir. Napaut ti kontrata ti kompania nga agtroso, isu nga adda tiempo dagiti trabahador a mangbilang kadagiti kayo tapno masalakniban ti bakir nga agpaay iti masanguanan.

Tunggal kayo ket markaan ti montero iti numero a pakabigbigan ti kayo sana ilasin no ania a kita. Ginasut dagiti kita ti kayo, isu a masapul a nasigo isuna. Nupay kasta, masapul ti moderno a teknolohia iti sumaganad a pamay-an.

Babaen ti panangusar ti montero iti iggemna nga alikamen a makikomunikar kadagiti satellite iti Global Positioning System, iserrekna iti computer-na ti kadakkel, kita, ken numero a pakabigbigan ti kayo. Inton naitalmegna ti buton nga enter, amin a detalye dayta a kayo, agraman ti eksakto nga ayanna, ket dagus a maipatulod iti maysa a computer iti adayo a narang-ay a siudad.

Kalpasanna, babaen iti computer, mabalinen nga iyimprenta ti manedyer iti kabakiran ti detalyado a mapa ti tunggal napateg a kayo iti bakir. Pilienna dagiti eksakto a kayo a mabalin a pukanen a maitunos kadagiti opisial a paglintegan. Iti kaso ti adu a kita, maipalubos a mapukan ti 50 a porsiento laeng kadagiti kayo a dakdakkel ngem iti diametro a naikeddeng iti kontrata. Masapul a mabati dagiti kalakayan ken kasasalun-atan a kayo tapno pangalaan kadagiti bukel.

Kasano ngarud a mapukanmo ti kayo a di madadael ti kabakiran? Dayta ti dinamag ti Agriingkayo! ken ni Roberto, ti montero a nadakamat iti immuna nga artikulo. Inlawlawagna: “Ti mapa ti mangisuro iti pamay-an. Babaen iti mapa ti kaykayo, mabalinmi nga iplano ti panagpukanmi tapno bassit laeng ti madadael iti kabakiran. Mabalin met nga iplano ti lugar a pagtumbaanna tapno di madadael ti dadduma a kayo.

“Iplanomi met ti pannakaguyod dagiti troso babaen iti alikamen a maawagan iti winch, imbes a buldoser ti mangguyod iti amin a kayo a napukan. Sakbay ti panagpukan, pugsaten dagiti agtroso ti lanot a kimmamang kadagiti kaabay a kayo tapno bassit ti madadael. Agsisinnublat ti panagpukanmi bayat iti kapaut ti kontrata. Tinawen nga agaramidkami iti mapa ken agpukan iti masinunuo a lugar tapno dikam agsubli iti dayta iti di kumurang a 20 a tawen. Iti dadduma a lugar, palabsenmi pay ti 30 a tawen.”

Nupay kasta, ni Roberto ket empleado ti maysa a kompania ti panagtroso. Inimtuod ngarud ti Agriingkayo! kenkuana: “Talaga aya nga interesado dagiti agtroso a mangsalaknib kadagiti atap nga animal?”

Panangsalaknib Kadagiti Animal

“Awan ti nalasbang a kabakiran no awan dagiti animal,” kuna ni Roberto. “Nasken dagitoy iti polinasion ken pannakaiwaras dagiti bukel. Ikagkagumaanmi a saan a masinga dagiti atap nga animal. Kas pagarigan, naannad nga iplanomi ti dalan a sumrek tapno manmano ken agaaddayoda. No mabalin, akikid laeng dagiti dalan tapno nalaka nga agkakamang ti balawbaw dagiti kayo. Dagitoy ti mangipalubos kadagiti animal a kas iti sloth ken bakes a bumallasiw uray no saandan nga umulog kadagiti kayo.”

Intudo ni Roberto ti sumagmamano a nakoloran a lugar iti mapana. Dagitoy ti maibati a saan a pulos a pagpukanan. Kas pagarigan, masalakniban ti daga nga adda iti agsumbangir a takdang ti waig tapno makapan dagiti animal iti nadumaduma a paset ti di maas-asak a bakir.

“Malaksid kadagiti napateg a pagnaedanda iti igid ti waig,” kunana, “salaknibanmi met dagiti rukib, kabatbatuan, naglúngog a nabayagen a kayo, kayo a nalasag ti bungada​—kinapudnona, ti  aniaman a lugar a nasken a pagbiagan ti dadduma a kita ti animal. Tapno malapdan ti ilegal a panaganup, iparitmi nga agawit dagiti empleadomi iti paltog, ken tapno dida masapul ti karne dagiti atap nga animal, ti kampo dagiti agtroso ket patulodanmi iti karne ti baka ken manok. Kalpasanna, no napukanmin ti maysa a paset, serraanmi a naan-anay ti dalan tapno di makastrek dagiti mangnganup ken ilegal nga agtroso iti kabakiran.

“No siak a mismo, maragsakanak a mangaramid iti daytoy agsipud ta mamatiak a masapul a masalakniban dagiti parsua ti Dios. Ngem dandani amin a pamay-an a naibagak ket ipapaalagad dagiti internasional a paglintegan para iti sertipikado ken nasayaat ti pannakatarawidwidna a kabakiran. Tapno maaddaan ti kompania iti sertipiko, masapul a paneknekanna kadagiti inspektor ti internasional nga organisasion a matungpalna dagitoy nga alagaden.”

Dakkel aya ti mapastrek no mapukan ti kabakiran a di unay madadael ti ekolohia? Malaksid iti sumagmamano nga agregget a kas ken Roberto, di unay agregget dagiti agtroso a mangsalaknib kadagiti atap nga animal. Dagita a restriksion ket masansan a maipagarup a pakalugian.

Nupay kasta, natakuatan kadagiti panagadal a naaramid iti makindaya nga Amazonia idi arinunos ti dekada 1990 nga ad-adu ti napastrek ngem iti nagasto iti panangimapa, panangpugsat kadagiti lanot, ken naiplano a pannakaguyod dagiti troso, gapu iti nagsayaat a nagapuanan. Kas pagarigan, basbassit ti napukaw a troso. Masansan a no awan ti kasta a mapa, ti kayo a pinukan dagiti para pukan a grupo ket saan a mabirokan ti grupo a mangguyod iti nasamek a kabakiran.

Mabalin a nalaklaka met nga ilako ti kayo a pinatalgedan dagiti inspektor a napukan iti kabakiran a di nadadael ti ekolohia. Ngem talaga aya a makasalaknib iti nadumaduma a parsua ti panagtroso a di unay madadael ti ekolohia? Adu ngata nga atap nga animal ti makalasat iti kasta a panagtroso?

Malasatan Aya Dagiti Atap nga Animal ti Panagtroso?

Agpayso a narasi ken nakarikrikut dagiti sistema ti ekolohia iti tropikal a napuskol a kabakiran. Ngem makaandurda iti sidong ti dadduma a kasasaad. Kas pagarigan, no adda di naas-asak a kabakiran iti asideg ti lugar a pagpukanan, dagiti naganus a kita ti napukan a kayo ket in-inut nga agtubo a mamagkamang manen iti balawbaw dagiti napukan. Ket dagiti ngay animal, tumatayab, ken insekto?

Sumagmamano a kita ti nakaro a maapektaran, ken kaaduanna bumassit dagiti kita ti tumatayab ken animal iti dayta a lugar gapu iti panagtroso. Nupay kasta, ti panagtroso a di  unay mangdadael iti ekolohia ket nagbassit ti epektona iti kaaduan a kita. Kinapudnona, ti kaadda ti nagbabaetan ti balawbaw dagiti kayo mabalin a paregtaenna pay ti dadduma a kita nga agpaadu. Ipakita ti nabiit pay a panagsukisok a ti kaadda dagiti tattao​—tapno agpukan iti napili laeng a lugar​—mabalin a paaduenna pay ti kinanadumaduma ti biag kadagiti napuskol a kabakiran.

Adu ngarud ti ebidensia a mangipakita a mabalin a nainsiriban a pukanen dagiti kayo iti tropikal a kabakiran a saan a permanente a madadael ti kinanadumaduma ti biag. Kinuna ti Economist iti London: “Sangapulo laeng a porsiento kadagiti saan pay a natroso a kabakiran, a mapukan a di madadael ti ekolohia ket umdasen a mangipaay iti amin a kasapulan a nammek iti tropiko. Mabalin ngarud nga iparit a pagpukanan ti kaaduan a tropikal a kabakiran.”

Ti natukoy iti immuna nga artikulo ti maysa a pagarigan ti kabakiran a naan-anay a masalsalakniban. Salsalakniban ni Ramiro dayta agsipud ta nakailasin dagiti sientista iti sumagmamano a kita nga agpegpeggad a maungaw sadiay. Manmano ti kasta a cloud forest ken addaan iti nakaad-adu a nadumaduma a biag. “Ti pannakaammo ti sekreto iti panangsalaknib,” kuna ni Ramiro. “Apaman a maammuan dagiti lokal nga umili nga agpannuray iti kabakiran ti danumda, aginteresda a mangsalaknib iti dayta.”

Kuna pay ni Ramiro: “Napateg met ti panangpasiar iti lugar tapno maammuan dagiti bisita no apay a rumbeng a masalakniban ti nadumaduma a kayo ken mula a makitada. Agawidda nga ad-adda a mangapresiar iti kabakiran ken kadagiti atap nga animal nga adda iti dayta.”

Dagiti pagwadan da Ramiro ken Roberto ti mangipakita a mabalin a pukanen ti tao dagiti kayo iti tropikal a kabakiran a dida dadaelen dagiti atap nga animal nga adda iti dayta. Ngem saan a mapasamak nupay posible dayta. Mabalin a siguraduen ti dadduma a tattao ita a ti tropikal a kayo a gatangenda ket nagtaud iti kabakiran a sertipikado a napukan a di unay nadadael ti ekolohia. Ngem para iti dadduma, awan ti kasta nga urnos. Isu a dagiti kadi panangikagumaan a mangsalaknib ti mangispal iti kinanadumaduma ti biag?

 [Dagiti Mapa iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

BOLIVIA

Ti mapa iti kannawan itedna ti detalye ti tunggal kayo; kas naipakita iti ngato, ti mapa ipakitana laeng ti nagbassit a rehion ti Bolivia

[Credit Line]

Amin a mapa malaksid iti makinngato a kannigid: Aserradero San Martin S.R.L., Bolivia

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Tunggal kayo mamarkaan iti numero ken mailasin ti kitana. Kalpasanna, mairekord ti eksakto nga ayanna babaen ti tulong ti monitor a Global Positioning System (ngato)

[Ladawan iti panid 7]

‘Ti mapa a mangimbentario iti kabakiran ti sekreto iti panangiplano iti panagpukan a di unay madadael ti kabakiran wenno dagiti atap nga animal nga adda iti dayta.’​—Roberto

[Ladawan iti panid 8, 9]

“Ti pannakaammo ti sekreto iti panangsalaknib.”​—Ramiro

[Picture Credit Line iti panid 9]

Foto: Zoo de Baños