Dagiti Napuskol a Kabakiran​—Maispaldanto Aya?

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BOLIVIA

ADDA tanap a kukua ni Ramiro a nasaknapan iti tropikal a kabakiran a maawagan iti cloud forest. * Adda daytoy iti arisadsad ti katurturodan iti kabambantayan ti Andes iti Abagatan nga America. Daytoy a tanap ti maysa kadagiti sumagmamano iti rehion nga ayan pay laeng dagiti nabayagen a kayo. Kalbon ti amin a kabakiran kadagiti katurturodan iti aglawlawna. Dumayo dagiti sientista nga aggapu iti amin a lugar iti cloud forest ni Ramiro tapno adalenda dagiti atap nga animal, ket nakasarakda iti sumagmamano a kita a di pay naklasipikar. Interesado unay ni Ramiro iti pannakasalaknib dagitoy. Kunana: “Awan ti palubosak nga agtarikayo iti kabakirak.”

Iti kasumbangirna, ay-aywanan ni Roberto ti 5,600 a kilometro kuadrado a tropikal a napuskol a kabakiran iti tantanap ti intero nga Amazon. Isut’ propesional a montero nga agpukan ken aglako kadagiti tropikal a troso para iti sangalubongan a merkado. Ngem kasta unay met ti panagregget ni Roberto a mangsalaknib kadagiti tropikal a kabakiran ken atap nga an-animal nga adda sadiay. “Mabalin a pukanen ti tropikal a troso a di naan-anay a madadael ti nadumaduma a parsua nga agbibiag iti kabakiran,” kunana.

Nupay nagduma ti kasasaadda, agpada da Ramiro ken Roberto a maseknan unay iti pagtungpalan dagiti tropikal a kabakiran. Ket saan nga is-isuda ti maseknan. Kadagiti kallabes a dekada, nakaam-amak ti iyaadu ti panangdadael kadagiti tropikal a kabakiran a di man la naikabilangan dagiti epektona.

Nalabes kadi ti kasta a pannakaseknan? Ngamin, iti napalabas nga adu a siglo, nagumá ti tattao iti nagadu a kabakiran kadagiti lugar nga addaan iti kalkalainganna a klima tapno adda bangkagenda. Isu nga apay a pakadanagam no kasta met ti ar-aramiden ita dagiti tattao kadagiti pagilian iti Tropiko? Adda dagiti kangrunaan a nagdudumaanda. Kas pagarigan, masansan nga agtubo dagiti tropikal a napuskol a kabakiran iti di nadam-eg a daga, a di nasayaat a bangkagen. Ad-adu nga amang met ti nadumaduma a parsua nga agbibiag kadagiti tropikal a kabakiran. Maapektaran ti intero a sangatauan no mapukaw dagita.

Ti Epekto ti Pannakakalbo ti Kabakiran

Nasurok a kagudua ti amin a kita dagiti sibibiag a parsua iti lubong ket adda kadagiti tropikal a kabakiran. Manipud kadagiti bakes a maawagan iti spider monkey ken tigre agingga kadagiti naisangsangayan a lumot ken orkidia, manipud kadagiti uleg ken tukak agingga kadagiti manmano a kita ti kulibangbang ken loro​—nagadu a kita ta uray la a narigat nga ilista ida amin.

Agbibiag ti nadumaduma a kita dagiti sibibiag a parsua iti adu a kita ti tropikal a kabakiran, kas iti nabannayat ti panagtubona a bakir iti kabambantayan a maawagan iti cloud forest, dark rain forest (bakir a di masarut ti silnag ti init) nga addaan iti naraber a balawbaw a bulbulong, tropikal a kabakiran a maawagan iti dry forest (bakir a manmano a matuduan), ken kakaykaywan nga agaaddayo ti kaykayo. Ngem pulos a di pay nakakita ti kaaduan a tattao iti tropikal a kabakiran. Nalabit uray sika ket di pay nakakita. Apay ngarud a rumbeng a maseknanka kadagita a lugar?

Napateg kenka ti pannakasalaknib dagiti tropikal a napuskol a kabakiran ta adda pay laeng kadagitoy a kabakiran dagiti semilia ti nagadu a mula a kasapulam ken mailako a mulmula a mabalinmo a paaduen. No dadduma, mausar dagitoy a balang a kita a mangpataud iti kabbaro a kita a naan-andur kadagiti sakit ken peste. Nasken ngarud ti kinanadumaduma dagiti gene a masarakan kadagiti atap a kita.

Kanayon met a makaala dagiti managsukisok iti  napapateg a produkto kadagiti tropikal a kabakiran. Kas pagarigan, adu kadagiti agas a maus-usar ita ti nagtaud iti tropikal a mulmula. Isu a ti kinanadumaduma dagiti parsua nga agbibiag kadagiti tropikal a napuskol a kabakiran ket masansan a maipadis iti sibibiag a libraria, ngem daydiay kita ti libraria a saan pay a naukag ti kaaduan a ‘librona.’

Narasi a Panagkakanaig ti Biag

Narasi ken nakarikrikut ti naagneb a tropikal nga aglawlaw ti kabakiran. Agpannuray ti riniwriw a kita ti biag iti maysa ken maysa. Kas pagarigan, kaaduan a mula ti agpannuray kadagiti partikular a kita ti tumatayab, insekto, wenno animal tapno maaramid ti polinasion ken maiwaras dagiti bukelda. Iti nakarikrikut a siklo ti biag, naannayas ti panang-recycle ti kabakiran iti amin a sibibiag a banag nga adda dita, agraman dagiti mula, animal, insekto, ken nagbabassit nga organismo. Nakaskasdaaw ta daytoy intero a nakarikrikut a sistema ti ekolohia ket masansan nga adda iti di nadam-eg a daga. Apaman a madadael, mabalin a narigaten wenno imposible pay ketdin a makaungar ti kasta a kabakiran.

Adu a tattao ti agsapul iti pagbiagda kadagiti tropikal a kabakiran. Malaksid iti ipaayda a lugar a pagsukisokan ti siensia ken pagpasiaran, dagiti tropikal a kabakiran ket napateg met iti komersio gapu kadagiti produkto a kayo, nuez, diro, ubog, goma, ken resina. Ngem nakaam-amak ti kapartak ti pannakapukaw dagiti tropikal a napuskol a kabakiran. Di nakappapati ti bilang, ngem nalawag ti kinapudno: Sipapartak a bumasbassit dagiti kabakiran.

Ti ad-adda a makapaleddaang iti kastoy a pannakapukaw dagiti tropikal a napuskol a kabakiran ket masansan a madadaelda gapu iti bassit a manayon a pagimbagan. Adu kadagitoy a kakaykaywan ti napagbalin laeng a pagpastoran kadagiti baka. Ngem masansan nga awanton ti agtubo a ruot iti dayta a pasto isu a mabaybay-anen. Iti Amazonia iti Brazil, naipadamag a kasta ti napasamak iti 165,000 a kilometro kuadrado a daga.

Ania ti namnama a maipaay kadagiti napuskol a kabakiran ken ti nakaad-adu nga atap nga animal nga adda ditoy? Ikagkagumaan da Ramiro, Roberto, ken adu pay a kas kadakuada, a salakniban dagiti tropikal a napuskol a kabakiran kadagiti epekto ti internasional a komersio, sobra a kaadu ti tattao, dagiti agsilo kadagiti mailako a taraken, ken ilegal nga aganup ken agtarikayo. Ngem ania dagiti agpayso ken kangrunaan a makagapu iti pannakakalbo ti kabakiran? Adda aya aniaman a pamay-an ti panangusar iti adu a kinabaknang dagiti napuskol a kabakiran a saanda a madadael?

[Footnote]

[Blurb iti panid 3]

Ti kaaduan a kita dagiti animal iti lubong ket masarakan kadagiti tropikal a kabakiran, agraman ti adu a kita ti nadumaduma a mula

 [Dagiti Ladawan iti panid 4, 5]

Dagiti agtarikayo ken dagiti kalsada nga aramidenda mabalin a madadaelda ti napuskol a kabakiran