Panangmatmat iti Lubong

Sangalubongan nga Epidemia Dagiti Nakaluklukmeg nga Ubbing

“Agbalbalinen a sangalubongan nga epidemia ti kinalukmeg dagiti ubbing. Marisut laeng dayta no maipatuldo ti makagapu nga isu ti pannangan kadagiti saan a nasustansia,” kuna ti The New York Times. “Sigun iti International Obesity Task Force, nakaluklukmeg ti nasurok a 25 a porsiento kadagiti agtawen iti 10 iti adu a pagilian iti intero a lubong.” Ti kangrunaan iti listaan ket ti Malta (33 a porsiento), Italia (29 a porsiento), ken ti Estados Unidos (27 a porsiento). Nakaluklukmeg ti kakapat kadagiti agtawen iti uppat agingga iti sangapulo idiay Chile, Mexico, ken Peru. Iti dadduma a paset ti Africa, ad-adu ti nakaluklukmeg nga ubbing ngem kadagiti nakuttong. Apay a nagadu dagiti nakaluklukmeg? “Ti maysa nga ordinario nga ubing [idiay E.U.] ket makabuya iti 10,000 a pakaammo maipapan iti taraon iti kada tawen. Ag-95 a porsiento kadagitoy ket napartak ti pannakaisaganana a taraon, soft drink, kendi ken naasukaran a taraon a naaramid iti bukbukel. Amin dagitoy ket produkto a dakkel a pagganansiaan ngem saan a nasustansia a taraon,” kuna ti The Washington Post. “Dagiti kampania iti panangipakaammo kadagiti tagilako ket agus-usar iti abalbalay, ay-ayam, bambanag a makolekta kas pagesman, pelikula ken nalatak a tattao tapno maitandudo dagiti soft drink ken taraon a napartak ti pannakaisaganada. . . . Nakaskasdaaw ngarud aya no mangkonkonsumo ita dagiti ubbing iti agarup 15 a porsiento iti amin a calorie-da manipud iti napartak ti pannakaisaganada a taraon, 10 a porsiento manipud kadagiti naasukaran a soft drink ken kagudua laeng iti naisingasing a kaadu dagiti prutas ken nateng?”

 Dagiti Uyokan Paksiatenda Dagiti Elepante

Umad-adu dagiti elepante idiay Kenya, ngem nangyeg daytoy iti adu a parikut. Dagiti agsursor nga elepante ket agdadael kadagiti kayo ken mulmula. Iti kada dua a lawas, maysa a tao ti promedio a matay gapu ta mapayatan. Nupay kasta, natakuatan ti biologo a ni Fritz Vollrath iti Oxford University ti posible a pagpaksiat. No adda balay ti uyokan a madadael dagiti elepante, nadlawna a “madanaganda. Agtarayda isu a suroten ida dagiti uyokan iti kinilkilometro.” Dagiti elepante ket siludan dagiti uyokan kadagiti nalaka a maapektaran a paset ti bagida a kas iti aglawlaw dagiti matada, likudan ti lapayagda, iti sirok dagiti saongda, ken iti tianda. Nangikabil ni Vollrath kadagiti mapagnanaedan a balay dagiti uyokan ti Africa ken di mapagnanaedan a balay dagiti uyokan iti sumagmamano a kayo iti maysa a paset ti kakaykaywan a masansan a papanan dagiti elepante. Impadamag ti New Scientist a liniklikan dagitoy nga animal ti amin a kayo nga addaan iti mapagnanaedan a balay dagiti uyokan ken kakatlo kadagiti di mapagnanaedan. Ngem dinadaelda ti 9 iti kada 10 a kayo nga awanan iti balay dagiti uyokan. Naammuan met ni Vollrath a pimmanaw dagiti elepante idi nangngegda ti uni dagiti makaunget nga uyokan uray no nairekord laeng dayta ken napapigsa babaen kadagiti trompa.

Naudi a Damag, Dagus a Reaksion

“Awan ti ammo dagiti Masai nga agnanaed iti nasulinek nga [Enoosaen] idiay Kenya maipapan kadagiti agkakangato a pasdek. Iti dayta a lugar, dagiti katatayagan a makita iti naglawaan a nagtugmokan ti langit ken daga ket dagiti puon ti akasia ken giraffe a mangmangan kadagitoy,” kuna ti The New York Times. “Isu nga idi nabiit pay a nagsubli ni Kimeli Naiyomah iti daytoy nagbassit a purok manipud iti panageskuelana idiay Estados Unidos, natakuatanna a nagbassit laeng ti ammo dagiti padana a Masai iti napasamak idi Set. 11 iti adayo a lugar a maawagan iti New York. Dayta a pasamak ket saan pay ketdi a pulos a nadamag ti dadduma kadagiti agtartaraken iti baka iti daytoy agkaraakar a komunidad.” Idi Setiembre 11, simmarungkar ni Naiyomah idiay Manhattan. Idi imbagana kadagiti kapurokanna ti mismo a nakitana, agarup walo a bulan kasakbayanna, kasta unay ti panagladingitda, ket kayatda ti tumulong. Nagbanaganna, 14 a baka ti naidonar a kaaduan kadagitoy ket maysa kadagiti kapatgan a banag a mabalin nga isagut ti maysa a Masai tapno maitulong kadagiti biktima ti didigra. Ngem problema ti panagibiahe kadagiti baka. Kinuna ti maysa nga opisial ti embahada ti E.U. a nangakseptar kadagitoy a “nalabit ilakonanto laengen dagiti baka ket igatangna iti alahas dagiti Masai sana ited idiay America,” impadamag ti Times.

Naasing a Babbalasitang

“Kadagiti babbarito, ti panangasing ket masansan a maysa a kita ti panangkabil,” sigun iti periodiko a Toronto Star idinto ta “kadagiti babbalasitang, ad-adda nga amang a sikolohikal ken emosional dagiti taktikada.” Naikuna a bayat ti kinabalasitang dagiti babbai, ad-adda a mabuteng ken madanaganda. Nairaman iti dayta ti panagdanagda no kasano ti panangmatmat kadakuada ti dida kasekso. Patien dagiti eksperto a mangad-adal iti kababalin ti tattao nga “us-usaren dagiti babbalasitang ti kinapintasda tapno ad-adu ti agkursonada kadakuada. Dayta ti isungsungsong dagiti makaay-ayo a ladawan ti media.” Kinuna ti dati a presidente ti National Action Committee on the Status of Women a ni Denise Andrea Campbell: “Di ammo ti adu a babbalasitang no kasanoda a kontrolen ti pungtot ken panagimonda.” Dayta ti gapuna nga “ipeksada [dagita a rikna] iti saan a direkta ken makadangran a pamay-an.” Mabalin a puntiriaenda ti dadduma pay a babbalasitang. Agusarda kadagiti taktika a kas iti saan a panangikankano, panagrupanget, panagtsismis, ken panangisaosao.

Rigat iti Pagtrabahuan

“Dandani maysa iti kada lima a taga Canada ti nangibaga a marigatanda unay isu a pampanunotenda ti agpakamatay tapno agsardengen ti rigatda,” kinuna ti The Globe and Mail. Ania ti makagapu iti daytoy a rigat? Idi napagsaludsodan ti 1,002 a tattao, 43 a porsiento ti nangdakamat iti trabahoda. “Iti moderno a pagtrabahuan, maiparparegta kadagiti tattao nga artapanda dagiti pisikal ken sikolohikal a limitasionda,” kuna ni Shimon Dolan, maysa a propesor idiay University of Montreal ken sikologo a mangad-adal iti kasasaad ti panagtrabaho ken mamalbalakad maipapan iti pannakasanay ken kababalin dagiti trabahador iti maysa nga organisasion. “Madagdagka a mangaramid iti maikalikagum ngem kagiddan dayta, nakaro ti panagduaduam​—dimo ammo no masesanteka inton bigat.” Kasano ti panangkontrol dagiti taga Canada iti rigatda? Ti panagehersisio ti kalatakan a pamay-an, kuna ti Globe, “agraman ti panagbasa iti libro, panagaramid kadagiti pagesman ken panagay-ayam, pannakipulapol, ken panangbusbos iti panawen a kadua ti pamiliada.”

Agkalma ti Ubbing no Ibasaan Ida Dagiti Dadakkelda

“Kadagiti manangriribuk nga ubbing a makiapa, agtakaw, ken agulbod, mabalin a dakkel ti maitulong ti regular a panagbasa a kadua ti nagannak kadakuada tapno agbalinda a mannakipulapol,” kuna ti periodiko ti London a The Times. Iti sangapulo a lawas, inadal ti Institute of Psychiatry ti kababalin ti nasurok a 100 nga ubbing nga agtawen iti lima ken innem nga agnanaed iti paset ti London a kaaduan iti tattao. Naibilin kadagiti nagannak nga “iddependa dagiti cell phone-da sakbay nga agtugawda tapno ibasaanda ti annakda, dakamatenda nga umuna dagiti kangrunaan a paset ti estoria sakbay a mangrugida, ken dida partakan ti mangukag kadagiti panid ken mangkita kadagiti ladawan.” Dagiti resulta ti “nalawag a mangipakita a ti naipamaysa ken naiplano a panangaywan ken panangpadakkel iti annak ket epektibo unay a mangpasayaat iti kababalin uray dagiti ubbing pay nga annak,” kuna ti periodiko. “Talaga a kasapulan dagiti ubbing ti atension,” kinuna ti lider iti panagsirarak a ni Dr. Stephen Scott. “Magun-odanda daytoy no ibasaan ida dagiti dadakkelda.”

Dagiti Nararagsak a Boluntario

“Kinuna dagiti tattao a mangus-usar iti panawenda tapno agboluntarioda a naragragsakda iti trabaho, oras ti panagtrabaho, pannakipulapol iti komunidad, ken nasaysayaat ti espiritualidadda ngem iti aniaman a sabali a grupo,” kuna ti The Sydney Morning Herald. Naammuan iti maysa a surbey nga indauluan ti maysa a timpuyog dagiti managsirarak idiay Australia a dagiti boluntario a trabahador ket “mapnekda unay iti salun-atda, dagup ti oras ti panagpalpaliwada ken no kasanoda a busbosen dayta,” sigun iti report. Kinuna ti propesor iti Deakin University a ni Bob Cummins a nagadu dagiti boluntario a trabahador idiay Australia​—32 a porsiento kadagiti Australiano ti agtartrabaho a di masuelduan. Kinuna pay ti Herald a dagidiay nagtrabaho iti nasurok nga 60 nga oras iti makalawas​—kaaduanna ket babbai nga agay-aywan​—​“ket ad-adda a mapnekda iti salun-atda ken iti trabahoda ngem kadagiti agtartrabaho iti sumagmamano laeng nga oras.”

Panaglayag iti Northeast Passage

Iti maikapat a panangikagumaan ti maysa a grupo dagiti Aleman a managsukisok, nagballigida a naglayag iti Northeast Passage babaen iti 18 a metro a parawda, sigun iti The Independent ti London. Daytoy a ruta iti baybay ket asideg iti masansan nga agniebe a makin-amianan a kosta ti Russia. Ti taga Sweden a managsukisok a ni Adolf Nordenskjöld ti damo a naglayag iti dayta a ruta idi 1879, babaen ti yatena a paandaren ti sengngaw ken layag. “Ita pay laeng a nakitak daytoy a ruta nga awanan iti niebe a kas iti kasasaad ita a kalgaw,” kinuna ti lider ti grupo a ni Arved Fuchs. “Pagarupenmi a daytoy ket gapu iti panagbara ti globo ken abnormal a kasasaad ti angin, a pakaigapuan ti iyaadayo ti dadakkel a niebe a maawagan iti pack ice manipud iti kosta isu a mabalinmi ti lumasat iti dayta.” Babaen ti tulong ti nalag-an nga eroplano a nadisenio nga agtayab ken agdisso iti danum ken dagiti retrato ti nalawa nga ice pack a naala ti satellite, nakompletoda ti 15,000 a nautikal a kilometro a panaglayagda. Naggapuda idiay Hamburg, Alemania sada nagpatingga idiay Provideniya, Russia, iti Bering Sea. Naglayagda iti 127 nga aldaw nupay awan ti tulong dagiti barko nga agaramid iti dalan iti kaniebian. Bayat ti kaadda dagitoy a lallaki iti paraw, dagiti napreserba a taraon a naikarga iti babassit a pakete a kas kadagiti itugtugot dagiti astronaut ti nagserbi a taraonda. Nupay kasta, kinuna ti maysa kadakuada: “Ti laeng nakarigatanmi isut’ bassit nga espasio a nagnaedanmi a kaduami ti 11 pay a lallaki iti uppat a bulan.”