“Dimo Liplipatan ti Payongmo!”

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

ITI ordinario nga aldaw ditoy Britania, adu a tattao ti agitugot iti payong. Dimo ngamin masierto no kaano nga agtudo. “Dimo liplipatan ti payongmo!” Kasta ti ipalagiptayo iti maysa ken maysa no rummuartayo iti balay​—ngem mabalin a ditay mapupuotan a mabatitayo dayta iti tren wenno iti tiendaan. Wen, masansan a tagtagilag-anentayo ti payong, agsipud ta kanayon a makagatangtayo iti kasukátna. Ngem adda idi tiempo a saan a kanayon a matagtagilag-an ti payong.

Nagpaiduma a Pakasaritaan

Nabatad a dagiti kaunaan a payong ket saan idi a paglinong no agtudo. Dagitoy ti simbolo idi ti saad ken dayaw, nga agpaay laeng kadagiti natan-ok a tattao. Kadagiti kadaanan nga eskultura ken lamina a naggapu idiay Asiria, Egipto, Persia, ken India, makita dagiti adipen a mangpaypayong kadagiti agtuturay tapno dida mainitan. Idiay Asiria, ti laeng ari ti mabalin idi nga agpayong.

Iti amin a nairekord a historia, ti payong ket nagtultuloy a mangirepresentar iti kinaturay, nangruna iti Asia. Ad-adda a maipadayag ti agturay babaen ti kaadu ti payong nga ik-ikutanna, kas impakita ti maysa nga ari ti Burma a naawagan iti Apo ti Duapulo ket Uppat a Payong. No dadduma, napateg ti bilang dagiti katuon. Adda uppat a katuon ti payong ti emperador  ti China, ket addaan iti pito wenno siam ti ari idi iti Siam. Uray ita, ti payong ket simbolo pay laeng ti autoridad iti dadduma a pagilian iti Daya ken Africa.

Dagiti Narelihiosuan a Payong

Idi damo, ti payong ket nainaig iti relihion. Impagarup dagiti nagkauna nga Egipcio a linlinongan ti diosa a ni Nut ti intero a daga babaen ti bagina, a kas iti maaramidan ti payong. Isu a magna idi dagiti tattao nga adda awitda nga “atep” tapno masalaknibanna ida. Patien dagiti tattao idiay China a ti nakaukrad a payong ti mangirepresentar iti immarko a langit. Daytat’ inusar dagiti Budista idi un-unana kas simbolo nga agpaay ken ni Buddha. Ti atep dagiti monumentoda ket masansan a nalikmut kadagiti payong. Dagiti payong ket paset met iti Hinduismo.

Nangrugi dagiti payong idiay Grecia idi 500 K.K.P. Nausar dagitoy a manglinong kadagiti didiosen kadagiti narelihiosuan a piesta. Dagiti babbai a taga Atenas ket addaan idi kadagiti adipen a mangpayong kadakuada, ngem manmano kadagiti lallaki ti nagusar iti kasta. Manipud Grecia, simmaknap dayta a kostumbre idiay Roma.

Ti payong ket inraman ti Iglesia Romana Katolika kadagiti ramramit ti nagadu a seremoniana. Nangrugi nga agpayong ti papa iti garitgaritan iti nalabaga ken duyaw, idinto ta dagiti kardinal ken obispo ket agpayong kadagiti garitgaritan iti lila wenno berde. Agingga ita, adda pay laeng pagtugawan ti papa kadagiti basilika nga addaan iti ombrellone, wenno payong, a garitgaritan iti nalabaga ken duyaw. Ti kardinal nga agserbi a pangulo iti simbaan kabayatan ti ipapatay ti maysa a papa agingga a mapili ti baro a papa ket addaan met iti ombrellone kas personal a pakabigbiganna kabayatan dayta a tiempo.

Nagbalin a Paglinong no Agtudo ti Dati a Paglinong no Aginit

Kadagitoy nga aldaw, paglinongtayo ti payong no agtudo ken aginit. Ngem awan a pulos ti pakainaigan ti tudo iti orihinal a sao para iti payong. Dagiti Tsino wenno nalabit dagiti babbai iti kadaanan a Roma ti kaunaan a nanglana ken nangikabil iti allid kadagiti papel a payongda tapno paglinongda no agtudo. Idi maika-16 a siglo nupay kasta, sa la napanunot dagiti taga Europa ti payong a paglinongda no aginit wenno agtudo, idi inusar manen dagitoy dagiti Italiano, ken dagiti Pranses idi agangay.

Idi maika-18 a siglo, nangrugin nga agpayong dagiti babbai ditoy Britania, nupay di pay la kayat dagiti lallaki ti agitugot iti ibilangda nga alikamen laeng ti babbai. Ngem naiduma kadakuada dagiti makinkua kadagiti kapeteria. Naamirisda ngamin ti kinapateg ti kaadda ti payong a nakasagana a panglinongda kadagiti kostumer no agtudo apaman a rummuar dagitoy kadagiti luganda. Napanunot met dagiti klero a nakapatpateg dagitoy kadagiti arubayan ti simbaan no mangmisada iti pumpon bayat nga agtudtudo.

Ti biahero ken pilantropo a ni Jonas Hanway ti nangbalbaliw iti pakausaran ti payong iti England. Isu kano ti kaunaan a lalaki a nakaitured nga agpayong iti publiko ti London. Gapu ta napaliiwna nga agpaypayong dagiti lallaki kadagiti pagilian a nagpasiaranna, inan-anusanna dagiti maluksaw ken nauyaw idi a tsuper ti luglugan a mangigagara a mangparsiak kenkuana iti napitak a danum manipud kadagiti kanal no lumabasda. Ti nakapayong a ni Hanway ket kanayon idi a makita iti publiko iti 30 a tawen. Iti  ipapatayna idi 1786, naruamen nga agpayong dagiti lallaki ken babbai.

Talaga a narigat ti agpayong kadagidi nga aldaw. Dadakkel, nadagsen, ken naalas ti disenio dagiti payong. Ti nalanaan a seda wenno katsa a bulongda, dagiti paragpagda, ken putanda a naaramid iti kayo wenno tulang ti balyena ti makagapu a narigat nga ukraden dagitoy no nabasa, ken agtedtedda. Nupay kasta, limmatak dagitoy, nangruna ta nalaklaka ti gumatang iti payong ngem iti agarkila iti lugan no agtudo. Immadu dagiti agar-aramid ken paglakuan iti payong, sa pinapintas dagiti imbentor ti diseniona. Idi ngalay ti maika-19 a siglo, pinatente ni Samuel Fox ti modelo a Paragon, a nalag-an ngem nalagda ti asero a paragpagna. Dagiti naing-ingpis a tela a kas iti seda, katsa, ken linen a naikkan iti allid ti nangsukát kadagiti daan ken nabengbeng a bulong. Naaramid met laengen ti moderno a payong.

Uso a Pagpapintas

Limmatak unayen ti payong a pagpapintas ti naestilo a babbai iti England. Kas mangipasimudaag iti agbaliwbaliw nga uso, ad-adda pay a dimmakkel ti napintas a payongda ken naaddaan iti bulong a nakamarmaris a seda ken satin. Masansan a maiterno dayta iti kawesda ken naarkosan kadagiti sarubaybay, ribon, laso, ken uray pay dutdot. Nangruna iti maika-20 a siglo, agpayong ti amin a mararaem a babbai a kayatda a salakniban ti sensitibo a kudilda.

Idi dekada ti 1920, immuso ti kayumanggi a kudil isu a dandani awan idi ti agpayong. Dimteng ti tiempo a nagkallugong ken nagamerikana iti nangisit dagiti malalaki a taga siudad sada nagusar kadagiti nakaserra a payong kas naestilo met a bastonda.

Kalpasan ti maikadua a gubat sangalubongan, simmayaat ti disenio dagiti mailako a payong gapu iti baro a teknolohia. Addan dagiti makulpi tapno bumassitda agraman dagiti di maslep a naylon, polyester, ken plastik a pannakabulongda. Adda pay laeng sumagmamano a tiendaan nga aglaklako kadagiti pulido ken manomano ti pannakaaramidna a nangina a payong. Ngem ita, agar-aramiden dagiti paktoria iti nagadu ken nalaka a payong iti amin a maris, kadakkel, ken kabassit, manipud iti nagdakkel a maus-usar iti panagay-ayam iti golf ken paglinong iti panganan iti ruar, agingga iti makulpi a 15 a sentimetro ti kabassitna a mabalin pay a maikarga iti pitaka.

Nupay naibilang idi a pangluho ken pakabigbigan iti saad, nalaka itan a magun-odan ti payong, isu a kanayonen a maysa dayta kadagiti banag a kangrunaan a mapukaw. Dayta ti kanayon a mausar a paglinong no agtudo ken aginit iti sadinoman ditoy lubong, ket ti pakausaranna idi damo a paglinong no aginit ket uso manen iti dadduma a pagilian, gapu ta umad-adu dagiti peggad ti panagkainaran. Isu a nalabit no rummuarka ita iti balayyo, nalabit mangngegmonto ti palagip a: “Dimo liplipatan ti payongmo!”

[Kahon/Ladawan iti panid 20]

Panaggatang ken Panangaywan iti Payongmo

Piliem daydiay nanam-ay ken nalagda. Ti nalaklaka a maikulpi ken maikarga iti dakkel a bulsa ket manmano dagiti paragpagna ken nakapuy no napigsa ti angin. Iti kasumbangirna, mabalin a nanginngina ti gagangay a kasla baston a payong ngem nalaglagda ken napapaut. Kinapudnona, ti nasayaat a payong ket mabalin nga agpaut iti adu a tawen. Aniaman ti mapilim, salaknibam dayta manipud iti buot ken lati babaen ti panangukradmo tapno agmaga a naan-anay sakbay nga iserram manen. Agtalinaed a nadalus ken saan a natapuk no idulinmo dayta iti supotna.

[Dagiti Ladawan iti panid 19]

Ti adipen a mangpaypayong iti ari ti Asiria

Babai a nakapayong idiay kadaanan a Grecia

[Credit Line]

Dagiti drowing: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Ladawan iti panid 20]

Maysa a payong idi agarup 1900

[Credit Line]

Culver Pictures