Ania ti Mapaspasamaken iti Paniempo?

“Masansanto dagiti makadidigra a layus ken napigsa a bagyo a mapaspasarantayo ita.”​—THOMAS LOSTER, EKSPERTO MAIPAPAN ITI PANANGDADAEL TI PANIEMPO ITI SANIKUA KEN TATTAO.

TALAGA aya a saanen a normal ti paniempo? Maamak ti adu di la ket ta pudno daytoy. Kuna ti meteorologo a ni Dr. Peter Werner iti Potsdam Institute for Climate Impact Research: “No paliiwentayo ti sangalubongan a paniempo​—dagiti nakaro a tudo, layus, tikag, bagyo​—ken mapaliiwtayo a kumarkaroda, sigurado a maibagatayo a namimpat ti ikakaro dagitoy a kasasaad iti napalabas a 50 a tawen.”

Patien ti adu a dagiti karkarna a kasasaad ti paniempo ket epekto ti ibabara ti globo a maawagan iti greenhouse effect. Inlawlawag ti Environmental Protection Agency ti E.U.: “Ti greenhouse effect isu ti ibabara ti temperatura ti Daga gapu ta ti dadduma a gas iti atmospera (sengngaw, carbon dioxide, nitrous oxide, ken methane, kas pagarigan) pupokenda ti pudot nga aggapu iti init. No awan dagitoy a gas, agsubli ti pudot iti law-ang ket agbalin a nalamlamiis pay ngem iti 33°C ti promedio a temperatura ti Daga.”

Ngem kuna ti dadduma a di inggaggagara ti tao a dinadael daytoy natural a proseso. Kuna ti maysa nga artikulo iti Earth Observatory, maysa a publikasion ti National Aeronautics and Space Administration ti E.U. iti Internet: “Pinulpullon a tawen a nagipugso dagiti paktoria ken kotse iti binilion a tonelada a gas a nangpabara iti atmospera . . . Pagamkan ti adu a sientista a ti ad-adu a gas a mangpabara iti atmospera ti daga ti di mangpasngaw iti kanayonan a pudot nga aggapu iti Daga. No kasta, pupoken dagitoy a gas ti sobra a pudot iti atmospera ti Daga a kas iti panangpupok ti windshield iti pudot ti init a sumrek iti kotse.”

Ipatuldo dagiti managduadua a bassit laeng a porsiento kadagiti gas a mangpabpabara iti atmospera ti maigapu kadagiti aramid ti tao. Nupay kasta, ipadamag ti Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), maysa nga agsuksukimat a grupo nga idadauluan nga agpadpada ti World Meteorological Organization ken United Nations Environment Programme: “Adda baro ken nabilbileg a pammaneknek a kaaduan a napaliiw a panagbara ti globo iti napalabas a 50 a tawen ket maigapu iti ar-aramid ti tao.”

Kuna ti mangad-adal iti paniempo a ni Pieter Tans iti National Oceanic and Atmospheric Administration: “No ikeddengko ti bilang,  makunak nga 60 a porsiento ti basoltayo . . . Ti nabati nga 40 a porsiento ket maigapu kadagiti gagangay a pasamak.”

Dagiti Posible a Pagbanagan ti Ibabara ti Globo

Ania ngarud ti nalawag a resulta ti iyaadu dagiti gapuanan ti tao a gas a mangpabpabara iti atmospera? Umanamong itan ti kaaduan a sientista a talaga a bimmara ti daga. Ngem kasano ti kinakaro daytoy nga ibabara ti temperatura? Kastoy ti sagudayen ti report ti IPCC iti 2001: “Bimmara ti temperatura iti globo manipud 0.4 agingga iti 0.8°C sipud pay idi arinunos ti maika-19 a siglo.” Mamati ti adu a managsukisok a daytoy nagbassit nga ibabara ti pakaigapuan dagiti nakaro a panagbalbaliw ti paniempotayo.

Aminentayo ngarud a ti sistema ti paniempo ti daga ket nakaskasdaaw unay ti kinakomplikadona, ket di masigurado dagiti sientista no adda aniaman nga epekto ti ibabara ti globo. Nupay kasta, patien ti adu a gapu iti ibabara ti globo, pimmigsa ti tudo iti Makin-amianan a Hemispero, kimmaro ti tikag iti Asia ken Africa, ken masansan a mapasamak ti El Niño iti Pacifico.

Kasapulan ti Sangalubongan a Solusion

Tangay matmatan ti adu a daytoy a parikut ket gapuanan ti tao, saan aya a marisut ti tao dayta? Adun a komite ti nangipaulog kadagiti linteg a manglimitar iti polusion nga ipugso dagiti lugan ken paktoria. Ngem nupay makomendaran dagita a panangikagumaan, nagbassit laeng ti epektoda. Ti polusion ket maysa a sangalubongan a parikut, isu a masapul a sangalubongan met ti solusionna! Idi 1992, naangay ti Earth Summit idiay Rio de Janeiro. Sangapulo a tawen kalpasanna, naangay ti World Summit on Sustainable Development idiay Johannesburg, South Africa. Agarup 40,000 a delegado ti timmabuno iti daytoy a miting idi 2002, agraman ti agarup 100 a pangulo dagiti nasion.

Adu ti naaramidan dagita a komperensia tapno agtutunos dagiti sientista. Inlawlawag ti Aleman a periodiko a Der Tagesspiegel: “Nupay kaaduan kadagiti sientista [idi 1992] ti agduadua maipapan iti epekto ti ibabara ti globo, ita, dandani awanen ti mangkontra.” Nupay kasta, ipalagip kadatayo ti ministro iti aglawlaw iti Alemania a ni Jürgen Trittin nga awan pay ti natakuatan a pudno a solusion ti parikut. “No kasta,” impaganetgetna, “saan laeng koma nga agingga iti sao ti komperensia a naangay idiay Johannesburg, no di ket maysa met a komperensia ti panagtignay.”

Mabalin Aya a Mapasardeng ti Pannakadadael ti Aglawlaw?

Ti ibabara ti globo ket maysa laeng kadagiti adu a parikut iti aglawlaw a mapaspasaran ti sangatauan. Nalaka nga ibaga a masapul ti epektibo a panagtignay ngem narigat nga ibanag dayta. “Ita ta mabigbigtayo a nakaron ti panangdadaeltayo iti aglawlaw,” kuna ni Jane Goodall, Britano a mangad-adal iti kababalin dagiti animal iti nainkasigudan a kasasaadda nga “us-usarentayo ti amin a sanikua ken paglaingantayo a mangbirok kadagiti teknolohikal a solusion.” Ngem namakdaar: “Saan nga umdas ti teknolohia. Masapul met a naimpusuan ti panangbiroktayo iti solusion.”

Amirisem manen ti parikut nga ibabara ti globo. Nangina dagiti pamay-an a manglapped iti polusion; masansan a talaga a di kabaelan dagiti  napangpanglaw a pagilian. Agamak ngarud ti dadduma nga eksperto a no malimitaran ti panagusarda iti krudo wenno gasolina, mabalin nga umakar dagiti industria kadagiti napanglaw a pagilian a sadiay mabalin a dakdakkel ti maganansiada. Narikut ngarud ti kasasaad uray pay dagiti nasayaat ti panggepda a pangulo. No salaknibanda ti ekonomia ti pagilianda, madadael ti aglawlaw. No ikagumaanda a salakniban ti aglawlaw, pagpeggadenda ti ekonomiada.

Inrason ngarud ni Severn Cullis-Suzuki, a kameng dagiti mamalbalakad iti World Summit a masapul nga agtignay ti tunggal tao tapno maibanag ti panagbalbaliw, a kunkunana: “Ti pudno a panangbalbaliw iti aglawlaw ket agpannuray kadatayo. Ditay agpannuray laeng kadagiti agtuturaytayo. Masapul nga ipangpangrunatayo dagiti rebbengentayo ken no kasano a makapagbalbaliwtayo.”

Nainkalintegan laeng a raemen dagiti tattao ti aglawlaw. Ngem saan a nalaka nga ipaannurot ti panangbalbaliw dagiti tattao iti estilo ti panagbiagda. Tapno iyilustrar: Umanamong ti kaaduan nga adda paset dagiti kotse iti ibabara ti globo. Gapuna, nalabit kayat ti maysa a tao a kissayan ti panagmanehona iti lugan wenno saanen a pulos nga agmaneho iti lugan. Ngem saan ngamin a kaskarina ti mangaramid iti kasta. Kas impatuldo ni Wolfgang Sachs iti Wuppertal Institute for Climate, Environment, and Energy, nga “agiinnaddayo ti amin a papanantayo iti kada aldaw (iti pagtrabahuan, kindergarten, eskuelaan, wenno tiendaan) ket dika makapan sadiay no awan ti lugan. . . . Kayatko man wenno saan ti maaddaan iti kotse, saan a dayta ti parikut. Basta awan ti pagpilian ti kaaduan a tattao.”

Pagamkan ti dadduma a sientista a kas ken Propesor Robert Dickinson iti Institute of Technology School of Earth and Atmospheric Sciences iti Georgia, a mabalin a din masalbar ti daga manipud kadagiti epekto ti ibabara ti globo. Patien ni Dickinson nga uray pay no maisardeng ti polusion itatta, dagiti epekto ti napalabas a di umiso a pannakausar ti atmospera ket mabalin nga agpaut pay laeng iti di kumurang a 100 a tawen!

Tangay awan kadagiti gobierno wenno tattao ti makarisut iti parikut ti aglawlaw, asino ngarud ti makabael? Sipud pay idi un-unana a mangnamnaman dagiti tattao iti tulong ti langit tapno makontrol ti paniempo. Nupay kasla simple dagita a panangikagumaan, ipalgakda ti maysa a kangrunaan a kinapudno: Kasapulan ti tao ti tulong ti Dios tapno marisut dagiti parikut.

[Blurb iti panid 7]

“Adda baro ken nabilbileg a pammaneknek a kaaduan a napaliiw a panagbara ti globo iti napalabas a 50 a tawen ket maigapu iti ar-aramid ti tao”

[Kahon iti panid 6]

“Makadangran Aya iti Salun-at ti Ibabara ti Globo?”

Kasta ti inyimtuod ti maysa nga artikulo iti Scientific American. Impakpakaunana a ti ibabara ti globo ti “mangpaadu iti itataud ken panagsaknap ti adu a nakaro a sakit.” Kas pagarigan, iti dadduma a lugar “napattapatta nga agdoble ti bilang dagiti matay gapu iti nakaro a pudot inton 2020.”

Saan unay a nabatad ti epekto ti ibabara ti globo iti makaakar a sakit. “Napattapatta a nasaksaknapto dagiti sakit nga iyakar dagiti lamok,” tangay dagiti lamok ket “nagbiit nga umadu ken ad-adda a kumagatda no bumarbara ti angin. . . . No bumara ti intero a lugar, mapan dagiti lamok kadagiti teritoria a saanda a mabalin a pagbiagan idi, ket agawitda kadagiti sakit.”

Kamaudiananna, adda met dagiti epekto ti layus ken tikag nga agpadpada a mangrugit iti suplay a danum. Nabatad a masapul ti napinget a panangipamuspusan mainaig iti peggad ti ibabara ti globo.

[Ladawan iti panid 7]

Urnongen ti “greenhouse effect” ti bara iti atmospera imbes a pasngawenna iti law-ang

[Credit Line]

Rinetrato ti NASA

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Gapuanan ti tao ti pannakaipugso ti binilion a tonelada a rugit iti angin, isu a kimmaro ti “greenhouse effect”