Ti Paniempo Saan Aya a Normal?

“NO AGSABAT ti dua nga Ingles, ti paniempo ti umuna a pagsaritaanda.” Kasta ti inyangaw ti nalatak a mannurat a ni Samuel Johnson. Ngem iti kallabes a tawtawen, ti paniempo ket saan laengen a pangirugi kadagiti saritaan. Nagbalinen dayta a pakaseknan unay dagiti tattao iti intero a lubong. Apay? Agsipud ta ti paniempo, a kanayon nga agbaliwbaliw, ket kasla kumarkaron ti panagbaliwbaliw ti kasasaadna.

Kas pagarigan, bayat ti kalgaw ti 2002, nagpaiduma ti kapigsa dagiti bagyo ken tudo a nangapektar iti Europa. Kinapudnona, nagresulta dagitoy iti nadeskribir a “kadaksan a panaglayus iti makintengnga a Europa iti nasurok a maysa a siglo.” Usigem dagiti sumaganad a report:

AUSTRIA: “Kadagiti probinsia ti Salzburg, Carinthia, ken Tirol idiay Austria, nakapigpigsa dagiti bagyo ken tudo. Adu a kalsada ti nalapunos iti lan-ak, nabunton a pitak ken rugit nga agingga iti 15 a metro [50 a pie] ti kangatoda. Idiay estasion ti Südbahnhof iti Vienna, nagbagyo ken naggurruod a nakaigapuan ti pannakaaksidente ti tren a nakadangran ti sumagmamano a tattao.”

CZECH REPUBLIC: “Nakaam-amak dayta a napasaran ti Prague. Ngem nakarkaro nga amang ti didigra kadagiti probinsia. Adda 200,000 a tattao a naipanaw kadagiti pagtaenganda. Natinep dagiti intero nga ili.”

FRANCIA: “Adda 23 a natay, 9 ti mapukpukaw, ken rinibu ti nakaro a naapektaran . . . Tallo a tattao ti natay gapu iti kimat ti bagyo idi Lunes. . . . Natay ti maysa a bombero kalpasan nga inalawna ti marigrigatan nga agassawa; nayanudda a nakalugan iti kotseda.”

ALEMANIA: “Ita pay laeng a napasamak ti kasta a panagbakuit dagiti umili ken bumario iti pakasaritaan ti Pederal a Republika a kas iti naaramid ita iti daytoy ‘kakaruan a layus bayat ti 100 a tawen.’ Pinanawan ti rinibu nga umili dagiti ilida. Kaaduan ti pimmanaw tapno agsakbayda. Babaen kadagiti bilog wenno helikopter, naalaw iti layus ti dadduma sakbay la unay ti pannakalmesda.”

ROMANIA: “Agarup 12 a tattao ti natay gapu kadagiti bagyo sipud idi ngalay ti Hulio.”

RUSSIA: “Di kumurang a 58 a tattao ti natay kadagiti takdang ti Black Sea . . . Agarup 30 a kotse ken bus ti adda pay laeng iti tukok ti baybay, ket di pay mabalin a sapulen dagitoy gapu ta naipadamag nga adda manen sumungsungad a bagyo.”

 Saan Laeng a Napasamak Idiay Europa

Idi Agosto 2002, impadamag ti Aleman a periodiko a Süddeutsche Zeitung: “Adda baro a panawen ti nakaro a tudo ken bagyo a nangdadael iti Asia, Europa, ken Abagatan nga America. Idi Mierkoles, di kumurang a 50 ti natay iti panagreggaay idiay Nepal. Walo a tao ti natay gapu iti bagyo idiay makin-abagatan a China ken nakaigapuan ti napigsa a tudo iti makintengnga a China. Immapaw ti Karayan Mekong agingga iti kaadalman a patasna iti las-ud ti 30 a tawen gapu kadagiti layus iti China. Natinep ti nasurok a 100 a balbalay iti makin-amianan a daya ti Thailand. . . . Idiay Argentina, di kumurang a lima a tattao ti nalmes kalpasan ti napigsa a tudo. . . . Nasurok a sangaribu a tattao ti natay idiay China gapu kadagiti bagyo iti kalgaw.”

Nupay malaylayus ti adu a paset ti lubong, nakaro ti tikag a napasaran ti Estados Unidos. Kastoy ti naipadamag: “Madanagan ti intero a nasion gapu kadagiti nakiddit a bubon, nasaknap a bassit nga ayus dagiti waig, ken nasurok pay a doble nga uram kadagiti kabakiran. Gapu ta matay dagiti mula ken mapukaw dagiti pagpastoran, bassit ti suplay a danum nga inumen, mauram dagiti kabakiran ken agbagyo iti tapok, impakpakauna dagiti eksperto a binilion a doliar ti mapukaw iti ekonomia gapu iti tikag iti 2002.”

Sipud idi dekada 1960, mapaspasaran ti dadduma a paset ti makin-amianan nga Africa ti makadadael a tikag. Sigun kadagiti damag, “20 agingga iti 49 a porsiento a manmano nga agtudo ngem idi umuna a kagudua ti maika-20 a siglo. Dayta ti nakaigapuan ti nasaknap a bisin ken ipapatay.”

Ti mangapektar iti paniempo nga El Niño​—a maigapu iti ibabara ti danum iti makindaya a Pacifico​—ti pasaray pakaigapuan ti panaglayus ken dadduma pay a dakes a kasasaad ti paniempo iti Amianan ken Abagatan nga America. * Impadamag ti ahensia nga agipadpadamag a CNN a ti 1983/84 nga El Niño ti “nakatayan ti nasurok a 1,000. Daytoy ti nakaigapuan dagiti didigra a mainaig iti paniempo iti dandani amin a kontinente ken nakadadaelan ti sanikua ken taraken nga aggatad iti $10 a bilion.” Kanayon a mapasamak daytoy a didigra (agarup kada uppat a tawen) sipud idi damo a nailasin idi maika-19 a siglo. Ngem patien ti dadduma nga eksperto a “masansanen ti El Niño” ket “kanayonto a mapasamak” iti masakbayan.

Kastoy ti impanamnama ti maysa nga artikulo nga impablaak ti National Aeronautics and Space Administration ti E.U.: “Kaaduan dayta a ‘karkarna’ a paniempo a mapaspasarantayo​—ti naisangsangayan ti kinabarana nga otonio wenno natutudo a tiempo ti lam-ek​—ket maigapu iti normal a panagbalbaliw ti paniempo iti rehion.” Nupay kasta, addada pagilasinan a mabalin a rumsua ti nakaro a parikut. Impakpakauna ti Greenpeace, maysa nga organisasion a maseknan unay iti aglawlaw: “Dagiti napeggad a kasasaad ti paniempo agraman dagiti napipigsa a bagyo ken tudo ti agtultuloy a mangpataud iti nakaro a pannakadadael iti intero a planeta. Ad-adu pay a nakaro a tikag ken layus ti literal a mangbalbaliw iti langa ti Daga a pakapukawan dagiti daga iti kosta ken pakadadaelan dagiti kabakiran.” Adda aya pakaibasaran dagita a komento? No kasta, ania ti makagapu kadagitoy “napeggad a paniempo”?

[Footnotes]

 [Dagiti Ladawan iti panid 2, 3]

Panaglayus idiay Alemania (ngato) ken idiay Czech Republic (kannigid)