Panaglayag nga Ibagnos ti Danum, Tangatang, ken Angin

MABUTENGKA kadi a matnag iti pungto ti daga? Nalabit saan. Ngem iti napalabas a tiempo, nabatad a mabuteng unay ti dadduma a marino. Adu ti naglayag a kanayon a dida umadayo iti takdang. Ngem dadduma a natured a marino ti nangiwaksi iti butengda ket naglayagda iti nawayang a baybay.

Agarup 3,000 a tawen ti napalabasen, nagrubbuat dagiti marino a taga Fenicia iti sangladan ti lugarda iti makindaya a takdang ti Mediteraneo tapno makinegosioda iti Europa ken iti Amianan nga Africa. Idi maikapat a siglo K.K.P. maysa a Griego a managsukisok nga agnagan iti Pytheas ti naglayag iti intero a Britania ken mabalin a nakadanon pay idiay Iceland. Ket mabayag pay sakbay a naglayag dagiti barko ti Europa iti Taaw Indiano, daytat’ paglaylayaganen dagiti marino nga Arabo ken Tsino a naggapu iti Daya. Kinapudnona, ni Vasco da Gama ti damo a taga Europa a naglayag idiay India. Simmangpet a sitatalged sadiay babaen ti tulong ti marino nga Arabo a ni Ibn Majid, a nangiturong kadagiti barko ni Da Gama iti 23 nga aldaw a panangballasiwda iti Taaw Indiano. Kasano a nasarakan dagita a nagkauna a marino ti dalan a surotenda iti baybay?

Naispalda Gapu iti Panangkarkulo

Masapul nga agpannuray dagiti nagkauna a marino iti panangpugpugto. Masapul nga ammo ti marino ti tallo a banag, kas makita iti ilustrasion iti baba: (1) ti pagrubbuatan ti barkona, (2) ti kapartakna, ken (3) ti turongenna. Nalaka a maammuan ti pagrubbuatan. Ngem kasano a maammuan ti turturongenna?

Tapno maammuan ni Christopher Columbus ti turturongenna idi 1492, isut’ nagusar iti kompas. Ngem sa la magun-odan dagiti kompas idiay Europa idi maika-12 a siglo K.P. Gapu ta awan pay idi dagiti kompas, nagdaliasat dagiti marino babaen ti panangibagnos ti init ken bitbituen. No di makita dagiti marino ti init agsipud ta naulep, ammuenda ti ayanda babaen ti awan sardayna a dadakkel a dalluyon iti taaw a gapuanan ti masansan a panaganginna. Masapul a siputanda ti turongen dagitoy a dalluyon a maitunos iti ileleggak ken ilelennek ti init ken bitbituen.

Kasano a maammuanda ti kapartak ti biaheda? Maysa a pamay-an ket kalkularenda no kasano kabayag a labsan ti barko ti maysa a banag a naitinnag iti danum iti batog ti proa. Idi agangay, ti mas eksakto a pamay-an isu ti panangitinnag iti maysa a pedaso a kayo a naigalut iti tali nga agpapada  ti baet a pannakasirotna. Ti tumtumpaw a kayo pagtapawenna ti tali bayat nga umab-abante ti barko. Kalpasan ti naikeddeng nga oras, maguyod ti tali ket mabilang dagiti nagwayway a sirot. Daytoy ti mangipakita iti kapartak ti biahe ti barko sigun kadagiti sirot. Iti Ingles, maawagan dayta iti knot​—nautical mile wenno ti bilang ti kilometro a tinaray ti barko iti tunggal oras sigun iti bilang dagiti sirot. Daytat’ maysa a yunit ti pagrukod a maus-usar pay laeng agingga ita. No ammo ti marino ti kapartakna, makalkularna ti kawatiwat ti dinaliasat ti barkona iti maysa nga aldaw. Ugedanna ti tsart, a maysa a mapa ti baybay, tapno makitana ti kaadayon ti nadaliasatna nga agturong iti papananna.

Siempre, mabalin a sumiasi ti barko iti direksion a turongenna gapu kadagiti dalluyon ken angin nga aggapu iti nadumaduma a direksion. Isu a pasaray kalkularen ken irekord ti marino dagiti panangimaniobrana iti barko tapno kanayon a husto ti turongen ti barko. Kada aldaw, mangrugi iti nagsardenganna​—rukoden, kalkularen, ken ugedanna ti mapana. Inton dumteng met laengen ti barko iti destinasionna, agbalinton a permanente a rekord dagitoy inaldaw nga insuratna kadagiti tsartna no kasano a nakadanon ti barko iti destinasionna. Nasurok a 500 a tawen ti napalabasen, nagrubbuat ni Columbus manipud Espania sa nagturong iti Amianan nga America babaen ti panangkarkulo. Matunton dagiti moderno a marino ti nakaskasdaaw a panagdaliasatna babaen kadagiti nagsayaat ti pannakaugedda a tsartna.

Panaglayag Babaen ti Panangibagnos ti Langit

Kasano a nausar dagiti nagkauna a marino ti init, bulan, ken bitbituen a nangibagnos kadagiti luganda? Naammuanda ti daya ken laud babaen ti ileleggak ken ilelennek ti init. Iti parbangon, ammo dagiti marino no kasano kawatiwat ti inadaywan ti init babaen ti panangidiligda iti posisionna kadagiti bituen a makitada no parbangon. Iti rabii, maammuanda ti ayanda babaen ti Polaris​—ti Makin-amianan a Bituen​—nga agparang iti dandani ngatuen la unay ti North Pole no apagriwet. Iti abagatan, ti naraniag a konstelasion a maawagan iti Southern Cross ti nakatulong kadakuada a mangsapul iti South Pole. Isu a no naariwanas ti rabii, sadinoman ti ayan dagiti marino, mabalinda nga ammuen ti turturongenda babaen ti maysa laeng a bituen.

Ngem saan laeng a dagitoy a bituen ti bagnosda. Kas pagarigan, mabasa idi dagiti taga Polynesia ken dadduma pay a marino iti Pacifico ti tangatang iti rabii a kas iti mapa dagiti kalsada. Maysa kadagiti pamay-anda ket sinurotda ti maysa a bituen nga ammoda a lumgak wenno lumnek iti nagtugmokan ti langit ken daga iti direksion a turongenda. Iti intero a rabii, inammo met dagitoy a marino ti ayanda sigun iti posision ti dadduma a bituen tapno masigurado no agturturongda iti umiso a direksion. No di umiso ti turturongenda, dagiti bituen ti bagnosda tapno baliwanda ti pagturonganda.

Kasano ti kinaepisiente idi daytoy a sistema? Bayat a maamak idi dagiti marino a taga Europa a matnagda iti pungto ti patag a daga, nawatiwat unay ti panaglayag dagiti marino iti Pacifico ta bimmallasiwda iti taaw a nagbabaetan ti babassit nga isla. Kas pagarigan, nasurok a 1,500 a tawen ti napalabasen, nagrubbuat dagiti taga Polynesia idiay Marquesas Islands sada nagpaamianan a bimmallasiw iti naglawa a Taaw Pacifico. Idi nakagtengda idiay Hawaii, nakabiahedan iti 3,700 a kilometro! Sigun kadagiti sariugma iti isla, namin-adu idi a nagbiahe dagiti nagkauna a taga Polynesia iti agpapan agawid iti nagbaetan ti Hawaii ken Tahiti. Kuna ti dadduma a historiador a sariugma laeng dagitoy. Nupay kasta, tinulad dagiti marino iti  kaaldawantayo dayta a panagbiahe nga ibagnos dagiti bituen, dagiti awan sardayna a dadakkel a dalluyon iti taaw, ken dadduma pay a natural a pasamak a dida pulos nagusar kadagiti instrumento.

Panagpaibagnos iti Angin

Dagiti aglayag a barko naan-anay nga agpannurayda iti angin. Nagsayaat ti panangiturong ti angin nga aggapu iti likudan, ngem nabuntog ti barko no masuba ti angin. No nakapsut ti angin, kas iti masansan a kasasaad dagiti paset ti taaw nga adda iti rehion iti aglawlaw ti equator, saan a makaadayo ti barko. Idi agangay, natakuatan ti adu a marino dagiti masansan a panaganginna iti taaw a nakatulong iti pannakaipasdek ti ruta dagiti barko nga aglaylayag iti adayo a taaw. Nagpaibagnos dagiti marino kadagitoy nga angin.

Siempre, no masuba ti angin, mabalin met a daytoy ti pakaigapuan ti rigat ken ipapatay. Kas pagarigan, idi nagrubbuat ni Da Gama idiay Portugal sa napan iti agdindinamag a Malabar Coast iti India idi 1497, ti angin ti nangiturong kenkuana iti Abagatan nga Atlantico ken nangisubli kenkuana iti abagatan a daya ken aglikmut ti Cape of Good Hope iti Africa. Ngem iti Taaw Indiano, naranaanna ti kasaor ken dugudog​—dagiti angin nga agbaliwbaliw ti turongenda sigun iti paniempo. Iti nasapa a kalgaw iti kada tawen, tumaud ti kasaor iti abagatan a laud iti Taaw Indiano, ket adu a bulan nga iturongna nga agpa-Asia ti amin a banag a tumtumpaw. Iti arinunos ti otonio, sumublat ti dugudog. Agturong iti Africa ti napigsa a dugudog nga aggapu iti amianan a daya. Ngem nagrubbuat da Da Gama idiay India iti Agosto ket di nagbayag nasabetda ti napigsa nga angin. Isu nga imbes a 23 nga aldaw la koma ti panaglayagna a nagpadaya, dandani tallo a bulan ti biahena a nagsubli. Gapu iti daytoy a pannakataktakda, naibus ti presko a taraonda, ket adu kadagiti tripulantena ti natay iti eskorbuto.

Nasursuro dagiti nalaing a managlayag iti Taaw Indiano no kasano a basaen ti kalendario agraman ti kompas. Dagiti agpadaya a barko a magna iti Cape of Good Hope masapul nga agrubbuatda idi nga agpa-India iti nasapa a kalgaw ta no saan, mabalin nga agurayda iti adu a bulan agingga nga agkalma ti angin. Iti kasumbangirna, nagrubbuat dagiti kapitan ti barko a naggapu iti India a mapan iti Europa iti naladawen nga otonio tapno maliklikanda ti kasaor. Iti kasta, ti ruta iti Taaw Indiano ket kas iti lansangan a di mabalin a pagsabatan dagiti lugan. Maymaysa a direksion ti turongen dagiti barko nga agbiahe iti nagbaetan ti Europa ken Malabar Coast iti India.

Irarang-ay ti Panaglayag

Naglabas ti panawen ket idi agangay, rimsua dagiti baro a pamay-an ti panaglayag. Nangrugin a kinissayan dagiti napartuat nga instrumento ti panagpannuray kadagiti mismo a mata ken iti panangkarkulo. Ti astrolabe ken kalpasanna ti mas eksakto a sextant​—dagiti alikamen a mangammo iti kangato ti init wenno bituen iti nagtugmokan ti langit ken daga​—ti nakatulong kadagiti marino tapno maammuanda ti latitude wenno ti kaadayoda iti amianan wenno abagatan ti equator. Ti marine chronometer​—a maysa nga episiente a relo no addaka iti baybay​—ti nakatulong kadakuada a nangammo iti longitude wenno ti kaadayoda iti daya wenno laud ti pagibasaranda a zero. Ad-addan nga eksakto dagitoy nga instrumento ngem ti panangkarkulo.

Itatta, itudo dagiti gyrocompass ti amianan uray awan ti magnetic needle wenno instrumento a mangibaga iti direksion iti magnetic field. Maipakita ti Global Positioning System ti eksakto nga ayan ti maysa a tao no maitalmeg ti sumagmamano a buton. Masansan a masukatan dagiti tsart kadagiti mapa a makita iti iskrin ti computer. Wen, ti panaglayag ket nagbalinen nga eksakto a siensia. Ngem gapu kadagitoy amin nga irarang-ay iti panaglayag, ad-adda a maapresiartayo ti tured ken laing dagiti nagkauna a marino a nangiturong kadagiti luganda iti naglawa ken nawayang a baybay babaen laeng iti pannakaammoda iti danum, langit, ken angin.

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 12, 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Panangkarkulo

Naannad a nairekord ti panangkarkulo agpaay iti masakbayan a panaglayag

1 Pagrubbuatan

↓

2 Kapartak Maammuan babaen ti panangusar iti maysa a pedaso a kayo,

tali nga agpapada ti nagbabaetan ti sirotna, ken pagorasan

↓

3 Turongen Maammuan babaen ti panangpaliiw kadagiti

allon, bituen, init, ken angin

[Dagiti Ladawan]

Kompas

Sextant

[Dagiti Ladawan iti panid 14]

Dagiti adelantado unay nga instrumento pagbalinenda itan nga eksakto a siensia ti panaglayag

[Ladawan iti panid 14]

Kværner Masa-Yards