Panangasing​—Dadduma a Makagapu ken Epektona

APAY a mangrugi ti maysa nga ubing nga agasing iti sabsabali? No nabiktimanaka ti naasing, mabalin a maibagam iti, “Aniaman ti makagapu, di nainkalintegan dayta a kita ti kababalin!” Ket nalabit hustoka. Ngem dakkel ti nagdumaan ti makagapu ken ti pambar. Dagiti makagapu no apay nga agbalin a naasing ti maysa nga ubing ket saan a mangikalintegan iti dakes a kababalin, ngem mabalin a makatulong dagitoy tapno maawatantayo dayta. Ket mabalin a napateg ti kasta a pannakaawat. Kasano?

Kuna ti maysa a nagkauna a proverbio: “Ti pannakatarus ti maysa a tao pudno unay a pabannayatenna ti ungetna.” (Proverbio 19:11) Makullaapan ti panangmatmattayo no marurodtayo iti kababalin ti naasing. Mabalin a maupay ken makapungtottayo pay ketdi. Ngem mabalin a bumaaw ti rurodtayo no maawatantayo ti makagapu iti kababalinna. Mabalin a dayta met ti ad-adda a makatulong bayat nga agbirbiroktayo kadagiti solusion. Isu nga amirisentayo ti dadduma a makagapu no apay a rumsua daytoy di umiso a kababalin.

Ania ti Makagapu iti Panangasing?

Kaaduanna, dagiti tawen ti pannakatubay ti naasing ket dinadael ti di mapagwadan a nagannak wenno ti direkta a pannakabaybay-a. Adu a naasing ti dimmakkel kadagiti pagtaengan a di naayat ken di mangikankano wenno di makibibiang dagiti nagannak, wenno mabalin a nasursuruan dagiti annak nga agpungtot ken mangranggas tapno marisut dagiti parikut. Dagiti annak a napadakkel iti kasta nga aglawlaw ket mabalin a dida ibilang a panangasing ti panagsalawasaw ken kinaagresibo. Mabalin nga ipagarupda pay ketdi a normal ken maakseptar dayta.

Maysa a babai nga agtawen iti 16 nga inasingan ti agsiuman kenkuana idiay balayda ken dagiti kaeskuelaanna ti nangibaga a nagbalin met a naasing idi addan iti maikapito a grado. Inaminna: “Ti napalalo a rurodko ti kangrunaan a makagapu; basta suronek ti aniaman ken ti asinoman. Dakkel ti epektona no napasaktanka. Gapu ta nasaktanka, kayatmo met ti mangpasakit.” Nupay mabalin a saan a gagangay ti  pisikal a panangraut kadagiti naasing a babbai, kaaduanna a ti rurod ti pakaigapuan dayta. *

Adu nga eskuelaan ti pagdadagupan ti adu nga estudiante a nadumaduma ti kasasaad ken wagas ti pannakapadakkelda. Nakalkaldaang ta agresibo ti dadduma nga ubbing gapu ta naisuroda iti pagtaengan a ti pamutbuteng ken panagsalawasaw dagiti kasayaatan a panggun-od iti kayatda.

Nakalkaldaang ta masansan nga epektibo dagita a pamay-an. Ti kababalin ti ubbing ket duapulo a tawenen nga ad-adalen ni Shelley Hymel, a maysa kadagiti dekano iti University of British Columbia, Canada. Kunana: “Addada ubbing a mangpampanunot no kasano a maalada ti kayatda ket makapaupay ta epektibo ti panangasing. Maalada ti kayatda​—maaddaanda iti pannakabalin, saad ken atension.”

Ti pannakabaybay-a ti maysa pay a makagapu nga agraira ti panangasing. Adu a biktima ti mangipapan nga awanen ti pagpatulonganda​—ket nakalkaldaang ta kaaduanna ket hustoda. Ni Debra Pepler a direktor iti LaMarsh Centre for Research on Violence and Conflict Resolution iti York University iti Toronto, inadalna ti kababalin dagiti estudiante iti aktual a kasasaad iti eskuelaan. Naduktalanna a maammuan ken mapasardeng laeng dagiti mannursuro ti uppat a porsiento kadagiti napasamak a panangasing.

Ngem patien ni Dr. Pepler a nasken nga adda dagiti maaramid a pamuspusan. Kunana: “Di kabaelan dagiti ubbing a risuten ti parikut agsipud ta maipapan dayta iti pannakabalin. Kada mangsuron ti naasing, bumilbileg ti pannakabalinna.”

Ngem apay a bassit laeng ti maipulong a panangasing? Mamati ngamin dagiti biktima a no ipulongda, kumaro laeng dayta. Isu a no maminsan, adu nga agtutubo ti mangbusbos iti tawtawen ti panageskuelada a kanayon a madandanagan ken di natalged. Ania dagiti epekto ti panangibtur iti kasta?

Dagiti Pisikal ken Emosional nga Epektona

Kuna ti maysa a report ti National Association of School Psychologists idiay Estados Unidos a kada aldaw, nasurok a 160,000 nga ubbing ti aglangan iti eskuelaan gapu ta mabutengda a maasingan. Mabalin a saanen nga agestoria dagiti biktima ti panangasing maipapan iti eskuelaan wenno iti partikular a klase wenno aktibidad idiay eskuelaan. Mabalin nga iladladawda ti mapan ageskuela iti kada aldaw wenno aglanganda iti klase wenno agpambarda tapno didan ageskuela.

Kasano a mailasin dagiti ubbing a naasingan? Mabalin nga agbaliwbaliw ti kababalinda, naalipunget, maup-upay, wenno kasla nabannog ken naadayoda. Mabalin nga agresiboda kadagiti kabbalayda wenno kadagiti kakadua ken gagayyemda. Adda met dakes nga epekto ti panangasing kadagiti makapalpaliiw. Dayta ti pakaigapuan ti napalalo a panagbutengda, isu a malapdan ti abilidadda nga agsursuro.

Nupay kasta, kuna ti Pediatrics in Review: “Ti kakaruan a pagbanagan ti panangasing kadagiti biktima ken iti kagimongan ket kinaranggas, agraman ti panagpakamatay ken panangpapatay. Mabalin a marikna dagiti naasingan nga ubbing a nakapimpimanda isu a dangran ti dadduma ti bagida wenno agaramidda iti makapapatay a panagibales.”

Maseknan ni Dr. Ed Adlaf a maysa a sientista a managsukimat ken propesor a mangay-aywan iti pannakasalaknib ken pannakapasayaat ti salun-at ti komunidad iti University of Toronto a “dagidiay biktima ken naasing ket mabalin nga ad-adda nga agsagabada iti emosional a pakarigatan ita ken iti masakbayan.” Bayat ti 2001 a tawen ti panageskuela, nasurbey ti nasurok a 225,000 nga estudiante idiay Ontario, ket kakapat agingga iti kakatlo kadakuada ti nagasing wenno naasingan. Iti dayta met la a grupo, 1 iti kada 10 ti nagpanggep nga agpakamatay.

Ti kanayon a pannakaasing ket mabalin a mangdadael iti panagtalek ti biktima iti bagina, mangpataud kadagiti nakaro a sakit, ken mangdadael pay iti karera. Mabalin nga agsakit ti ulo, di makaturog, agdanag, ken agliday dagiti naasingan. Dadduma ti makapataud iti post-traumatic stress disorder. Nupay adda dagiti mangisakit iti naasingan iti pisikal a panangdangran, mabalin a saan a kasta ti epekto ti emosional a pannakadangran. Di unay madlaw ti pannakadangran. Isu nga imbes a mangisakit dagiti gagayyem ken pamilia, mabalin a maumada a dumngeg kadagiti panagipulong ti biktima.

Dakes met ti epekto ti panangasing kadagiti mismo a naasing. No di maisardeng dayta iti kinaubing, mabalin a dumakkelda a naasing kadagiti katrabahuanda. Kinapudnona, ipalgak ti dadduma a panagadal a dagidiay naasing idi  ubbingda pay ket makapataudda iti kababalin nga agpaut agingga iti kinamataenganda. Dakdakkel met ti posibilidad nga agbalinda a kriminal ngem kadagiti saan a naasing.

Ti Epektona iti Pamilia

Ti panangasing iti pagtrabahuan apektaranna ti kinatalged ken talna iti pagtaengan. Mabalin a dayta ti puon ti di mailawlawag a pannakaguyugoy ti biktima a mangpasakit kadagiti ay-ayatenna iti pagtaengan. Ti naasing ket mabalin met a labanan ti asawa wenno miembro ti pamilia tapno maipakitana iti pagarupenna a naimbag ngem di umiso a panangandingayna iti biktima. Iti kasumbangirna, mabalin a pabasolen ti naasing ti asawana nga isut’ nakaigapuan ti apa. No agtultuloy ti kasta a panangasing, mabalin a mauma uray pay dagiti manangandingay nga asawa. Mabalin a masinasina ti pamilia bayat nga aglabas dagiti tawen.

No dadduma, mapukaw ti propesion ken panggedan gapu iti panagsina, diborsio, wenno uray pay ti panagpakamatay. Kagudua agingga iti dua a kakatlo kadagiti Australiano a biktima ti panangasing iti pagtrabahuan ti nangireport iti dakes nga epekto ti panangasing kadagiti kapasiganda, kas iti kabbalay, asawa, wenno pamiliada.

Dakkel ti Epekto ti Panangasing

Kadagiti amo, dakkel met ti epekto ti panangasing iti pagtrabahuan. Ti naasing iti pagtrabahuan ket mabalin a maysa a nasabrak nga amo wenno nasikap a katrabahuan, babai man wenno lalaki. Estriktoda unay, aglablabes ti panangimatonda, ken tagibassitenda ti sabsabali babaen kadagiti makaupay a sasao ken kanayon a pammabalawda. Masansan nga ibabainda ti biktimada iti sanguanan ti sabsabali. Manmano a bigbigen dagiti naasing ti kinasabrakda wenno agpakawanda gapu iti kababalinda. Masansan a biktimaenda dagiti trabahador a nalaing, nasungdo, ken kaay-ayo dagiti padada nga empleado.

Dagiti maasingan a trabahador mabalin a didan saysayaaten ti agtrabaho. Apektado met ti magapuanan dagidiay makaimatang iti panangasing. Gapu iti panangasing, mabalin a saanen a nasungdo dagiti trabahador iti amoda ken agpamayandan iti trabahoda. Sigun iti maysa a report idiay United Kingdom, dagiti naasing ti paggasgastuan ti industria iti tallo a bilion a doliar iti kada tawen. Ken makuna a dayta a kababalin ti pakaigapuan ti nasurok a 30 a porsiento a sakit a nainaig iti pannakariribuk.

Nabatad a ti panangasing ket addaan iti epekto iti kagimongan iti intero a lubong. Ti saludsod ket, Adda aya aniaman a maaramidan tapno maisardeng ken mapukaw dayta a parikut?

[Footnote]

[Ladawan iti panid 7]

Gagangay unayen ti panangasing iti pagtrabahuan

[Ladawan iti panid 7]

Mabalin a maupay ken agliday dagiti biktima ti kanayon a panangasing