Ti Kinangayed Dagiti Orkidia

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY COSTA RICA

“Makaay-ayo ti kinapintasda iti nakaibitinanda a baldosa a diding. Agpallayogda no mapul-oyanda iti angin, pumintasda gapu iti agbaliwbaliw a lawag ti init, ket ita ta addada ditoy, lallalo nga agminar ti kinapintasda.”

KASTA ti introduksion ti maysa nga artikulo iti periodiko a mangipakpakaammo iti Tinawen a Nasional nga Eksibit Dagiti Orkidia idiay San José, Costa Rica. Ti laengen panangdakamat iti orkidia ket mabalin a mangipalagip iti adu a ladawan ti sumagmamano kadagiti nagpaiduma ken kapintasan a sabong iti lubong. Kastoy ti naallingag a kinuna ti maysa a bisita iti eksibit: “Asino ti makailibak a pinarsua ti Dios dagitoy no makitkitatayo ti nakarikrikut a pannakadisenio ken kinapintasda?” Kinapudnona, dagiti orkidia ket pakaidayawan ni Jehova a Dios, ta maipasimudaag dagiti di makita a kualidadna kadagiti banag a pinarsuana!​—Roma 1:20.

Rinibu a tawenen a maipatpateg dagiti orkidia. Sigun iti ebidensia, agmulmula dagiti Tsino kadagitoy iti nasuroken nga 4,000 a tawen. Iti sabali pay a paset ti lubong, ni Montezuma a nagturay idi iti agdama a Mexico nanipud 1502 agingga iti 1520 ket nagmula kano iti sumagmamano a kita ti orkidia. Nupay kasta, sa la kellaat nga immadu dagiti mayat nga agmula iti dayta idi dekada 1800.

Idi 1818, adda lalaki a taga England nga agnagan iti William Cattley a nakaawat iti kargamento a tropikal a mulmula manipud Brazil. Iti kahon ti kargamento, nadlawna dagiti kasla ramut a paset ti mula. Idi immulana dagitoy, naragsakan gapu ta nagsabongda iti napintas a lila. Daytoy partikular a kita ti orkidia ket maawagan itan iti Cattleya.

Kabayatan ti dekada 1800, uso kadagiti babaknang ti agurnong iti nagpaiduma a kita ti orkidia. Nakanginngina dagiti baro a kita. Ngem idi kattapog ti simmaganad a siglo, kimmupas ti panagessem iti orkidia. Dinekdekada kalpasanna, timmanor manen dayta idi natakuatan dagiti nalaka a pamay-an ti artipisial a panagpaadu iti orkidia. Ita, mabalinen a tagiragsaken ti asinoman dagitoy nagpaiduma a sabong!

 Nakaskasdaaw a Kinanadumadumada

Babaen iti kaadu a 20,000 a kita iti intero a lubong, ti pamilia ti orkidia ti mabalin a kadakkelan a pamilia dagiti agsabong a mula. * Adda dagitoy iti dandani amin a lugar, manipud Arctic Circle agingga kadagiti medio desierto a rehion. Nupay masarakan ti dadduma nga orkidia iti ngatuen ti kaykayo iti kangato a 3,000 a metro iti Kabambantayan ti Andes, ti dadduma​—kas kadagiti adda iti Australia​—ket adda iti nalmeng a lugar iti kaaduan a panagbiagda.

Nadumaduma ti kadakkel, kabassit, kolor, ken ayamuom dagiti orkidia. Idiay Papua New Guinea, mabalin a sumagmamano a metro ti kangato ti dadduma ken agtimbangda iti sangatonelada agingga iti dua a tonelada. Ti dadduma ket lumbot iti maysa a dedal, ta agsabongda iti kas iti kadakkel ti ulo ti dagum. Agramut iti daga ti dadduma nga orkidia, idinto ta agbiag kadagiti kayo wenno dadduma a mula ti kaaduan (a maawagan iti epiphyte, wenno mula nga agbiag babaen iti angin ken tudo). Addada orkidia nga agayamuom iti medio kapada ti angot ti niog wenno raspberry, idinto ta ti dadduma ket kaang-angot ti agruprupsa a karne.

Nalabit iyimtuod ti dadduma, ‘Maymaysa aya a pamilia ti nagtaudan dagitoy nadumaduma a sabong?’ Nupay nakaskasdaaw ti kinanadumaduma dagiti orkidia, adda dua a nakaidumaan dagiti orkidia manipud dadduma a mula nga agsabong. Umuna, adda masnup nga urnos ti petalo ti orkidia. Maikadua, adda pannakateddek, wenno muta, dagiti orkidia a naisangsangayan a mamagkaykaysa iti pasetda  a kalalaki ken kababai a mausar iti panagpaadu.

Dagiti Orkidia a Katutubo iti Costa Rica

Nupay saan unay a nalawa ti daga ti Costa Rica, kaaduan kadagiti orkidia iti lubong ti adda sadiay. Kinapudnona, adda iti dayta a pagilian ti agarup 1,400 a nadumaduma a kita ken sigurado nga ad-adu pay ti matakuatan iti masanguanan. Gapu iti kalkalainganna nga epekto ti Baybay Caribe iti daya ken ti Taaw Pacifico iti laud, ti Costa Rica ket maysa a lugar nga agbaliwbaliw ti kinaagnebna isu a maitutop a pagbiagan ti adu ken nadumaduma a kita ti orkidia. Adu met iti pagilian ti kalkalainganna ti kangatoda ken naagneb a lugar (dagiti maawagan a cloud forest wenno kabakiran a masansan a maabbungotan iti ulep), a pagbibiagan ti kaaduan nga orkidia. Iti maysa a cloud-forest, adda kayo a nasarakan a pagbibiagan ti 47 a kita ti orkidia!

Agtultuloy dagiti panagregget a mangsalaknib iti adu a kita ti orkidia a maibilang nga agpegpeggad a maungaw. Ngem makaparagsak ta agbibiag ti dadduma pay a kita kadagiti kabakiran ti Costa Rica. Ita, ti panagmula iti orkidia ket nagbalinen a pagesman ti amin a kita ti tattao. Nalaka laeng nga aywanan dagitoy, ngem adda problema. Mabalin a makaadikto ti panagmula iti orkidia. Kastoy ti kinuna ti maysa a mannurat: “No kasano a di mapnek ti maysa a tao a mangan iti maysa laeng a mani, saan met a mapnek no maymaysa laeng nga orkidia ti aywananna!”

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 23]

Tinawen a Nasional nga Eksibit Dagiti Orkidia

Nangorganisar ti Asosasion Dagiti Agay-aywan iti Orkidia ti Costa Rica iti damo a nasional nga eksibitna idi 1971 tapno ad-adu ti mapakaammuan iti kinapateg ti panangsalaknib iti gagangay a pagnanaedan dagiti orkidia. Bassit ti damo nga eksibit, nga addaan laeng iti 147 a mula a naipakita iti sumagmamano a lamisaan. Ngem iti nabiit pay a tawen, nasurok a 1,600 a mula ti naipabuya. Apaman a makasangpet dagiti sangaili iti eksibit, mapasabtanda iti nagadu a kolor ti orkidia a nagduduma ti kadakkel, kabassit, ken sukogda.

[Credit Line]

Jardín Botánico Lankester

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 24]

Lankester Gardens

Daytoy natalinaay a paraiso nga impasdek ti Britano a naturalista a ni Charles Lankester Wells idi 1917 ket maibilang a maysa kadagiti kapatgan a botanikal a hardin kadagiti kontinente ti America. Ipagpannakkel ti Lankester Gardens ti 800 a katutubo ken nagpaiduma a kita ti orkidia nga agbibiag iti 10.7 nga ektaria a kabakiran ken minuyonganna. Daytat’ maus-usar met a sentro a pangsalakniban ti pagilian. No dadduma, mailako dagiti balang nga orkidia​—nangruna dagiti manmano a kita​—nupay maiparit. No kompiskaren dagiti autoridad, maipan dagitoy nga orkidia iti Lankester Gardens bareng no umaduda.

[Credit Line]

Dagiti retrato iti ngato: Jardín Botánico Lankester de la Universidad de Costa Rica

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 25]

Panagmula iti Orkidia iti Pagtaengan

◼ Kaaduan nga orkidia ket mabalin nga agbiag iti masetera wenno basket nga addaan iti bisil wenno ukis ti kayo.

◼ Nupay kaaduan nga orkidia ket di agkasapulan iti daga, kasapulanda ti regular a panangganagan​—nangruna no panagsasabong.

◼ Ti lawag a kasapulan ket agpannuray iti kita ti orkidia. Ti nalawag a tawa a sumango iti abagatan ket maitutop iti Vanda, idinto ta ti nalawag a laud wenno nalinongan a makin-abagatan a paset ti kasayaatan para iti Cattleya. Ti Phalaenopsis ket agbiag iti makinlaud a disso wenno nalinongan a lawag iti tawa a sumango iti abagatan.

◼ Rumbeng a masibugan dagiti orkidia agingga nga agaruyot ti danum kadagiti abut ti masetera. Medio namaga koman dagiti ramut ti mula sakbay a masibugan manen.

◼ Agbiag dagiti orkidia iti naalnaab a lugar. Isu a no agnanaedka iti namaga nga aglawlaw, ikabilmo dagiti mulam iti sangabandehado a bisil sa nayonam iti danum a di malipus dagiti bisil.

[Dagiti Ladawan]

“Phalaenopsis”

“Vanda”

“Cattleya”

[Credit Line]

Jardinería Juan Bourguignon

[Ladawan iti panid 24, 25]

Ti tiger orchid ket mabalin a dumakkel agingga iti nasurok a 20 a pie ken agtimbang agingga iti dua a tonelada

[Credit Line]

Noemi Figueroa/Brooklyn Botanical Garden

[Ladawan iti panid 25]

Dagiti orkidia a kabassitan iti lubong ket maysa la a milimetro ti kaakabada