Innem a Pamay-an a Pangsaluad iti Salun-atmo

Maysa a Karit Kadagiti Napanglaw a Pagilian

MASAPUL nga ikagumaan ti adu a tattao itatta ti agtalinaed a nadalus, nangruna kadagiti pagilian a bassit ti nadalus a danum ken awan unay ti umno a pamay-an ti sanitasion. Ngem adda pagimbagan ti panagregget nga agtalinaed a nadalus. Napattapatta a nasurok a kagudua iti amin a sakit ken ipapatay dagiti ubbing ti maigapu kadagiti mikrobio a maisuboda babaen kadagiti narugit nga imada wenno kontaminado a taraon ken danum. Malapdan ti adu a sakit, nangruna ti panagtakki, no mayaplikar dagiti sumaganad a singasing a nailanad iti Facts for Life a publikasion ti United Nations Children’s Fund.

1 Ibellengmo dagiti ibleng iti umno a pamay-an

Adu ti mikrobio iti ibleng. No dagiti mikrobio a mangpataud iti sakit ket maikabil iti danum ken taraon wenno dumketda kadagiti ima, alikamen iti kosina, wenno iti rabaw dagiti pagisaganaan ken pagidasaran iti taraon, mabalin a maisubo ken maalimon dagitoy ket pakaigapuan ti sakit. Ti panangikali iti amin nga ibleng ti kasayaatan a panglapped iti panagwaras dagiti mikrobio. Masapul a maibelleng ti ibleng ti tao iti kasilias wenno inodoro. Siguraduem nga awan ti ibleng ti animal iti asideg dagiti pagtaengan, pagnaan, wenno pagay-ayaman ti ubbing.

Ikalim a dagus ti ibleng no awan ti kasilias wenno inodoro. Laglagipem nga amin nga ibleng ket addaan iti mikrobio a mangpataud iti sakit, uray ti ibleng dagiti maladaga. Ti ibleng dagiti ubbing ket masapul a maikali wenno maibelleng met iti kasilias wenno inodoro.

Masansan a dalusam ti kasilias wenno inodoro. Naynay a kalubam ti kasilias ken buyatam iti danum ti inodoro.

2 Bugguam dagiti imam

Rumbeng a kanayon a bugguam dagiti imam. Maikkat dagiti mikrobio no sabonam wenno radradam dagitoy iti dapo sa bugguam iti danum. Saan nga umdas ti panagbuggo iti danum laeng, isu a masapul a sabonam wenno radradam iti dapo dagiti imam.

Nasken a bugguam dagiti imam kalpasan ti iyiiblengmo ken panangbuggom iti ubet ti maladaga  wenno ubing a kalkalpas nga immibleng. Bugguam met dagiti imam kalpasan nga iniggamam dagiti animal, sakbay nga agisaganaka iti taraon, wenno sakbay a pakanem dagiti ubbing.

Masalakniban dagiti tattao kadagiti mikrobio a pakaigapuan ti sakit no bugguanda dagiti imada. Ditay makita dagitoy a mikrobio no awan ti mikroskopio gapu ta nagbabassitda. Agnanaedda kadagiti ibleng ken isbo, iti rabaw ti danum ken daga, ken iti naata wenno saan unay a naluto a karne. Ti panangbuggo kadagiti ima ti kangrunaan a manglapped iti pannakaisubo iti mikrobio. Agsapatoska met no addaka iti asideg ti inodoro tapno dagiti mikrobio sadiay ket saan a sumrek iti bagim babaen iti kudil dagiti sakam.

Masansan nga agammol dagiti ubbing, isu a masansan a bugguam dagiti imada, nangruna kalpasan nga immiblengda ken sakbay a manganda. Suruam ida a mangbuggo kadagiti imada ken ibagam a dida agay-ayam iti asideg ti inodoro, kasilias, wenno kubeta.

3 Agdiram-oska nga Inaldaw

Tapno saan a maimpeksion dagiti matam, inaldaw nga agsabonka no agdiram-oska. Masapul a diram-osam met dagiti ubbing. Ti narugit a rupa ket makaatrakar kadagiti ngilaw, nga agaw-awit kadagiti mikrobio. Makaimpeksion kadagiti mata ken makabulsek pay ketdi dagitoy a mikrobio.

Sukimatem a kanayon dagiti mata ti annakmo. Nabasa ken naraniag dagiti nasalun-at a mata. No namaga, nalabaga, wenno limteg wenno aglulua wenno agmukat, masapul nga ipadoktormo ti anakmo.

4 Agusarka laeng iti nadalus a danum

Manmano nga agsakit dagiti pamilia no kanayon a nadalus ken awanan iti mikrobio ti usarenda a danum. Nalabit nadalus ti danumyo no agtaud dayta iti nasayaat pannakamantenerna a gripo wenno iti di kontaminado a bubon ken ubbog. Posible a narugit ti danum a naggapu kadagiti ban-aw, karayan, ken awan kalubna a tangke wenno bubon, ngem agbalin a nadalus no maipaburek.

Masapul a makaluban dagiti bubon. Dagiti timba, tali, ken karamba nga usaren a pagsakdo ken pagkargaan iti danum masapul a kanayon a maugasan ken maidulin iti nadalus a lugar, saan nga iti daga. Masapul nga adayo  dagiti animal kadagiti pagsakduan iti danum ken pagnanaedan ti pamilia. Dika agisprey iti pestisidio wenno kemikal iti asideg ti pagsakduan.

Kanayon koma a nadalus ken nakaluban ti pagkargaan iti danum iti balay. Nasaysayaat no adda gripo ti pagkargaan iti danum. No awan gripona, masapul a takuem ti danum iti nadalus a sudo wenno tako. Rumbeng a saan a maisawsaw dagiti narugit nga ima iti mainum a danum.

5 Salaknibam ti taraon manipud kadagiti mikrobio

Matay dagiti mikrobio no maluto a naimbag ti taraon. Masapul a lutuem a naimbag ti taraon, nangruna ti karne. Napartak nga umadu ti mikrobio kadagiti nabaawan a taraon. Isu a masapul a kanem a dagus apaman a naluton. No masapul nga idulinmo iti nasursurok ngem dua nga oras, siguraduem a maidulin dayta iti napudot wenno nalamiis a disso. Kasta met a no idulinmo ti naluto a taraon para iti sabali a pannangan, kalubam dayta, tapno saan a ngilawen ken araken dagiti insekto. Ipapudotmo ti taraon sakbay a kanem.

Ti tubbog ti suso ti kasayaatan ken katalgedan a gatas dagiti maladaga ken ubbing. Nadaldalus ti kaipabpaburek a gatas ti animal wenno naipapudot iti naisangsangayan a proseso (pasteurisasion) tapno maikkat dagiti bakteria, ngem iti di naipaburek. Dika koma ipausar ti mamador malaksid no naugasan dagitoy iti agburburek a danum kada usarem ida. Masansan nga addaan dagiti mamador kadagiti mikrobio a pakaigapuan ti panagtakki. Nasaysayaat no mapasuso dagiti ubbing wenno painumem ida iti gatas ngem usarem ti nadalus a tasa.

Bugguam dagiti prutas ken nateng iti nadalus a danum. Napateg daytoy nangnangruna no di naluto ti ipakanmo kadagiti maladaga ken ubbing.

6 Ibellengmo amin a basura

Amin a ngilaw, ipes, utot, ken marabutit ket agawit kadagiti mikrobio. Agbiag dagitoy a parsua kadagiti basura. No awan ti agal-ala iti basura iti lugaryo, ibellengmo ti basuram iti magaburan nga abut wenno inaldaw a puoram dagitoy. Pagtalinaedem a nadalus ti pagtaengam ken awan ti basura ken narugit a danum.

No kanayon nga iyaplikarmo dagitoy a singasing, dagitoy ti agbalinton a paset dagiti nakairuamam nga aramiden iti kada aldaw. Nalaka laeng nga aramiden ken saan a kasapulan ti adu a kuarta iti panangaramid kadagitoy, ngem saluadanda ti salun-atyo a sangapamiliaan.

[Ladawan iti panid 11]

No awan dagiti kasilias wenno inodoro, ikalim a dagus dagiti ibleng

[Ladawan iti panid 11]

Kanayon a bugguam dagiti imam

[Ladawan iti panid 12, 13]

Inaldaw nga agsabonka no agdiram-oska

[Ladawan iti panid 12]

Manmano nga agsakit dagiti pamilia no nadalus ken awanan iti mikrobio ti usarenda a danum

[Ladawan iti panid 13]

No nasken nga idulinmo ti taraon para iti sabali a pannangan, kalubam dayta

[Ladawan iti panid 13]

Masapul nga inaldaw nga ikalim wenno puoram dagiti basurayo