Komunikasion iti Lubong a Pagbibiagantayo

“No awan ti komunikasion, maiputputong ti tunggal tao a kas iti maysa nga isla a naisina iti dadduma pay nga isla.”​—The Language of Animals.

ITI maysa a paset ti kabakiran, karuotan a manmano ti kaykayo, wenno uray iti mismo a hardinmo, adu nga animal ti nalabit okupado a makisarsarita iti maysa ken maysa. Kuna ti libro a The Language of Animals: “Us-usaren dagiti animal ti tunggal sentidoda, aggaraw dagiti paset ti bagida ken nadumaduma ti posisionda; mangiruar ken mangsay-upda kadagiti nabuyok​—wenno nakaro ti buyokna kas iti aramiden ti napabutngan nga skunk a kabagian ti musang; aguni, agkiak, agkanta; mangipakita ken makakitada kadagiti kas koriente a signal; aganda-andap; agbaliwbaliw ti kolor ti kudilda; ‘agsalada;’ ken agtuktokda pay sada agdalagudog iti pagpagnaanda.” Ngem ania ti kaipapanan amin dagitoy a signal?

Natakuatan dagiti sientista ti kaipapanan ti signal dagiti animal babaen iti naannad a panagpaliiw. Kas pagarigan, napaliiwda a no makakita ti bantam (bassit a taraken a manok) iti agkaan iti padana nga animal a kas iti weasel a kabagian ti musang, agtarektek iti nakasingsinggit tapno pakdaaranna ti dadduma pay a bantam. Ngem no makakita iti kali, maymaysa, napaut, ken nasinggit ti uni ti bantam. Tunggal uni ket makagutugot iti dagus a panagtignay sigun iti pakdaar nga adda peggad. Dayta ti mangipamatmat a mangipaay dagita a tumatayab iti espesipiko nga impormasion. Napaliiw met nga agar-aramid ti dadduma a tumatayab kadagita a mangpakdaar nga uni.

“Maysa kadagiti kangrunaan a pamay-an ti panangadal iti pannakikomunikar dagiti animal,” kuna ti libro a Songs, Roars, and Rituals, “isu ti panangirekord iti maysa nga uni sa patokaren dayta kadagiti animal tapno makita no ti aramidenda ket maitunos iti manamnama.” Napaliiw nga agpada ti panagtignay dagiti bantam iti pannubok ken uray iti gagangay a pagnanaedanda. Epektibo met ti pamay-an uray kadagiti lawwalawwa. Tapno maammuan no ania ti makursonadaan ti kabaian a wolf spider iti kalakian​—a mangal-allukoy kenkuana babaen ti panangiwagaywayna iti burboran a kamaunana​—pinadas dagiti managsukisok nga in-video ti kalakian a wolf spider sada inikkat ti burbor ti sakana babaen iti computer. Idi impabuyada ti video iti kabaian, awanen ti interesna. Ania ti leksion? Nabatad a kursonada laeng ti kabaian a wolf spider dagiti kalakian a mangiwagayway kadagiti burboran a sakada!

 Mamakdaar Babaen iti Angot

Adu nga animal ti agpipinnakdaar babaen iti panangiruarda iti agadiwara a kemikal a maawagan iti pheromone, a gagangay a patauden dagiti naisangsangayan a glandula, wenno babaen iti isbo wenno iblengda. No kasano a mailasin ti sanikua ti maysa a tao, babaen iti alad, nagan, wenno numero dagiti pheromone ti mangilasin ken mangipakita iti teritoria ti dadduma nga animal, agraman dagiti aso ken pusa. Nupay di makita, daytoy epektibo unay a kita ti panangmarka ti mangipaay iti kalkalainganna a kaadayo dagiti animal nga agpapada ti kakikitada.

Ngem saan laeng a markaan ti pheromone ti teritoria. Dagitoy ti kaasping dagiti pisara a pagikabilan kadagiti anunsio a paginteresan unay a “basaen” ti dadduma nga animal. Sigun iti libro a How Animals Communicate, dagiti marka nga angot, “nalabit iramanda ti kanayonan nga impormasion maipapan iti agnanaed, a kas iti edad, sekso, pigsa, ken dadduma pay nga abilidad, [ken] ti agdama a siklo ti panagpaadu ti agnanaed . . . Ti angot a marka ti animal ti kasla pasaporte a pakabigbiganna.” Nalawag ngarud a nakapatpateg iti dadduma nga animal dagiti angot a markada​—maysa a banag a pagaammo unay dagiti agay-aywan iti zoo. Napaliiw dagiti agay-aywan a kalpasan ti panangdalusda kadagiti tangkal wenno inaladan, adu nga animal ti dagus a mangmarka manen kadagiti lugarda babaen iti angot ti isbo wenno iblengda. Kinapudnona, “makapadanag iti animal ti kaawan ti bukodna nga angot ken mabalin a pakaigapuan ti abnormal a kababalin ken uray pay ti kinalupes,” kuna ti nadakamat a libro.

Dakkel met ti maaramidan dagiti pheromone iti lubong dagiti insekto. Kas pagarigan, ti mamakdaar a pheromone ti mangpabuteng ken mangtignay iti panagtitipon ken iraraut. Ti mangummong a pheromone ummongenna dagiti indibidual nga insekto iti pagtataudan ti taraon wenno iti umno a pagbalayanda. Iraman dagitoy dagiti kemikal a mangipakaammo iti panagpaaduda. Sensitibo unay ti dadduma a parsua iti daytoy. Dagiti kalakian a simotsimot ti igges nga agparnuay iti seda (silkworm) addaanda iti dua a komplikado nga antena a kaasping dagiti babassit nga uggot ti mula a pakó.  Sensitibo unay dagitoy nga antena ta madlawda ti uray maysa laeng a molekula ti pheromone a patauden ti kabaian! Agarup 200 a molekula ti mangtignay iti kalakian tapno birokenna ti kabaian. Ngem ti komunikasion babaen iti kemikal ket saan laeng nga agpaay kadagiti animal.

Dagiti “Agsasao” a Mula

Ammoyo kadi a makikomunikar met dagiti mula iti maysa ken maysa ken iti dadduma pay nga animal? Ipadamag ti magasin a Discover a napaliiw dagiti managsukisok idiay Netherlands a no rauten dagiti insekto a maawagan iti spider mite dagiti patani, mangiruar dagitoy iti kemikal a mangipakaammo a marigrigatanda ket araken ida ti dadduma nga insekto nga agkaan iti spider mite. Umasping iti dayta, no maarabas dagiti mula a mais, tabako, ken kapas, mangiruarda kadagiti kemikal nga araken dagiti alumpipinig​—a mangpapatay kadagiti arabas. Kinuna ti maysa a managsukisok: “Saan laeng nga ibagbaga dagiti mula, a ‘maperperdiak,’ espesipiko met nga ibagada no asino ti mangperperdi kadakuada. Nakarikrikut ken kasla di nakappapati dayta.”

Nakaskasdaaw met ti panagsasarita dagiti mula. Sigun iti Discover, ‘napaliiw dagiti managsukisok a dumdumngeg dagiti kayo a karawawe, alamo, alder, ken birch, kadagiti kakikitada ket dumdumngeg dagiti palakay a sebada iti dadduma a palakay a sebada. Iti tunggal kaso, dagiti naperdi a mula, inarabas man, wenno inaplat, [wenno] dinadael ti spider mite, . . . mangiruarda kadagiti kemikal a kasla mangpakdaar kadagiti kaabayda a mula.” Uray dagiti sabali a mula mapakdaaranda kadagiti mamakdaar a kemikal.

No mararaut wenno mapakdaaran iti pannakaraut, pabilgen ti mula dagiti depensana. Dagitoy ti pakairamanan dagiti sabidong a pakatayan dagiti insekto wenno aglaok a kemikal a manglapped wenno mangpasardeng pay ketdi iti kabaelan ti rumaut a mangrunaw iti mula. Mabalin nga ad-adunto pay ti nakaskasdaaw a matakuatan kadagiti masanguanan a panagsukisok a mabalin a pagimbagan pay ti agrikultura ti dadduma kadagitoy.

‘Morse Code’ Babaen iti Lawag

“Sakbay nga agparang dagiti bituen, agtultuloy ti panagandap dagiti babassit a maitaytayab a silawda. Daytoy ti nangipaay iti nakaskasdaaw a kita ti lawag iti kadawyan a pagnanaedak a sangakaarrubaan iti kabangibang ti siudad,” insurat ti ekologo a ni Susan Tweit iti maysa nga artikulo maipapan kadagiti kulalanti. Dagitoy nga insekto a kapamilia ti barrairong ket agus-usar iti lawag a pakikomunikar a “buklen ti simple nga andap a mangpakdaar agingga iti komplikado nga agsinnubalit nga andap kadagiti manamnama nga agassawa,” kuna ni Tweit. Berde, duyaw, agingga iti kolor kahel ti maris ti lawagda. Gapu ta manmano nga agtayab dagiti kabaian, andap dagiti kalakian ti kaaduan a makita.​—Kitaem ti kahon a “Ti Nalamiis a Silaw ti Kulalanti.”

Addaan iti naisalsalumina a padron ti panagandap ti tunggal kita iti 1,900 a kita ti kulalanti. Mabalin a buklen dayta ti tallo nga andap, nga agarup maysa a segundo ti baetda, wenno agsasaganad nga andap a nadumaduma ti kapaut ken baetda. No agbirbirok iti asawa, agtayabtayab ti kalakian a mangipakita iti andap a panagarem. “Mailasin ti kabaian ti kapaut ken baet ti panagandapna,” kuna ti magasin nga Audubon, ket “sumungbat iti andap a mangibaga iti ‘adtoyak’ a ti baetda ket maitutop iti kakikitana.” Mailasin ti kalakian ti naulimek nga awisna isu a tumayab nga umadani kenkuana.

Dagiti Dutdotan a Nakalalaing nga Agkanta

“Iti kapaut, kinanadumaduma ken kinakomplikado, awanen ti uni ti aniaman a sabali nga animal a mabalin nga ipada iti kanta ti maysa a tumatayab,” kuna ni David Attenborough iti librona a The Life of Birds. Saan nga agtaud iti karabukob ti kanta ti tumatayab no di ket iti paset a maawagan iti syrinx, nga adda iti uneg ti barukongna. Adda  daytoy iti asideg ti pagbingayan ti ang-anguyob sakbay a kumamang iti bara.

Matawid ti dadduma a kanta dagiti tumatayab ken masursuro met ti dadduma manipud kadagiti nagannak kadakuada. Isu a mapatanor dagiti tumatayab ti uni ti rehion a pagnanaedanda. Kuna ti The Life of Birds: “Nagtaud dagiti blackbird kadagidiay naitugot idiay Australia idi maika-19 a siglo tapno maparagsak dagiti immuna a nagnaed a taga Europa kadagiti uni iti naggapuanda. Itatta, addaanen dagitoy iti uni dagiti billit ti Australia.” Ti uni dagiti kalakian a lyrebird, a makuna a karikutan ken kapintasan a kanta ti amin a tumatayab, ket dandani interamente a nasursuroda manipud iti dadduma a tumatayab. Kinapudnona, nakalalaing nga agtulad dagiti lyrebird ta matuladda ti dandani aniaman nga uni a mangngegda​—agraman ti tokar dagiti instrumento ti musika, agtataol nga aso, alarma no adda mannanakaw, uni ti wasay, ken uray ti uni ti kamera! Siempre amin daytoy a panangtulad ket maaramid a nangnangruna a pangallukoy iti manamnama nga asawada.

Dagiti tumatayab a woodpecker, a gagangay a ti sippitda ti pagkalida iti taraon, ti kasiguan nga aguni kadagiti amin a tumatayab. Pakaammuanda pay ti dadduma a tumatayab babaen ti panangtuktokda iti agallungogan a troso wenno sanga. Ti dadduma ket mabalin nga “usarenda pay ti dadduma a makaparagsak a baro nga instrumento . . . , ti atep a galba wenno ti metal a tubo ti simburio,” kuna ni Attenborough. Makisarita met dagiti tumatayab babaen iti panagkita, adda man wenno awan ti kanta wenno instrumento. Kas pagarigan, pakaammuanda ti kakaduada babaen ti panangipakitada kadagiti nagpipintas ti kolorna a dutdotda.

No ipakaammo ti kalakian a palm cockatoo iti Australia ti teritoriana, aramiden ti kalakian ti  amin a pamay-an​—panangpatit, panagkanta, ritmiko a panaggaraw, ken panangipakita kadagiti dutdotna. Sep-akenna ti maysa a sanga, sippawenna babaen iti sakana, sana ipatit iti nagango a sanga. Ukradenna met dagiti payakna, lupingenna ti tapingarna, iwang-itna ti ulona, ken agkiak iti nakasingsinggit​—talaga a makapasiddaaw a pabuya!

Mailasin ti dadduma a tumatayab ti uni ti dadduma nga animal. Amirisem ti honey guide, a bassit a tumatayab a kasla billit tuleng a kaaduanna masarakan iti Africa. Kas iti ipasimudaag ti naganna, babaen ti naisalsalumina a kiakna, ti honey guide iturongna ti animal a ratel a kaasping ti badger a kapamilia ti weasel, iti kayo nga addaan iti balay ti uyokan. No agdisso ti tumatayab iti kayo wenno iti asidegna, nagpaiduma ti panagkiakna nga arigna ibagbagana nga, “Adda diro iti asideg!” Biroken ti ratel ti kayo, lukiabenna ti puon ti kayo sa agpiesta iti diro idinto ta ti billit ket agpiesta met iti allid ken annak ti uyokan.

Pannakikomunikar iti Uneg ti Danum

Sipud idi naimbento dagiti hydrophone, wenno alikamen a pagdengngeg iti uni nga adda iti uneg ti danum, nasdaawen dagiti managsukisok iti adu nga uni nga agtataud iti kaunggan. Manipud iti nabangag a day-eng agingga iti ngiaw ken uray pay iti ungik, nagadu dagitoy nga uni ta uray la nga inusaren dagiti marino dagitoy tapno di madlaw ti uni dagiti submarinoda. Ngem adda met padron ti agsasabali nga uni dagiti ikan. Iti librona a Secret Languages of the Sea, kinuna ti biologo iti baybay a ni Robert Burgess: “No ‘aggarukgok, agsakuntip, agtaol,’ ti maysa nga ikan sana uliten dayta nga eksakto, iti sumaganad, ti sabali ket mabalin nga ‘agsakuntip, ken agngariet, sa agkarusakis.’”

Gapu ta awanan dagiti ikan iti kuerdas bokales, kasano nga agunida? Kuna ni Burgess nga agus-usar ti dadduma kadagiti masel a “naisilpo iti pannakadiding ti kasla lobo a basisaw a pagkargaanda iti angin tapno agpigerger dagitoy agingga nga aguni dagiti basisawda” a kas iti tambor. Agngaretnget ti dadduma nga ikan wenno ungapen ken iserra ti dadduma dagiti kalub ti asangda babaen ti pananggutad wenno kasla panagtipat. Awan kadi ti kaipapanan amin dagitoy nga “uni”? Nabatad nga adda. Kas kadagiti animal iti takdang, aguni dagiti ikan tapno “awisenda ti kasunganida a sekso, matunton ti dalanda, maikaluyada ti bagida kadagiti kabusor, wenno pangkaaduan a pannakikomunikar ken pammutbutengda,” kuna ni Burgess.

Nasayaat met ti panagdengngeg dagiti ikan. Kinapudnona adu a kita ti addaan iti makin-uneg a lapayag agraman dagiti sensitibo iti puersa a naintar a selula nga adda iti tengnga ti sikiganda. Malasin dagitoy a naintar a selula a maawagan iti lateral line dagiti napigsa nga allon nga agtaud iti timek bayat a lumasat dayta iti danum.

Dagiti Kangrunaan a Mannakikomunikar Ditoy Daga

“No adalentayo ti lenguahe ti tao,” insurat ni Noam Chomsky a propesor iti panangadal iti lenguahe ti tao, “dumtengtayo iti awagantayo a ‘pakaidumaan ti tao,’ dagiti naidumduma a kalidad ti isip, kas pagaammotayo, a pakaisaluminaan ti tao.” Kinuna ni Barbara Lust a propesor iti panangadal iti lenguahe ken itatanor ti tao: “Nakaskasdaawen ti pannakaammo dagiti ubbing nga agtawen ti tallo iti nakarikrikut a pannakabukel  ken pannakaurnos ti sasao ta narigat a mailawlawag no kasano a nasursuroda daytoy.”

Nupay kasta, mangted ti Biblia iti nainkalintegan a panangilawlawag maipapan iti milagro ti panagsao ti tao. Ipabiangna daytoy iti Namarsua a ni Jehova a Dios, a nangaramid iti tao “iti ladawanna.” (Genesis 1:27) Ngem kasano a maiparangarang dagita a nadiosan a kababalin iti laingtayo nga agsao?

Alaenyon a pagarigan ti panangpanagan. Insurat ti propesor iti komunikasion babaen iti panagsao a ni Frank Dance a dagiti tattao “laeng ti parsua a makabael a mangpanagan.” Nabatad iti Kasuratan a daytoy a kabaelan ket kalidad ti Dios. Iti pangrugian pay laeng ti salaysay ti panamarsua, ibaga ti Biblia a pinanaganan ti Dios “ti lawag iti Aldaw, ngem ti sipnget pinanagananna iti Rabii.” (Genesis 1:5) Sigun iti Isaias 40:26, nabatad a pinanaganan ti Dios ti tunggal bituen​—nakaskasdaaw a gapuanan dayta!

Kalpasan a pinarsua ti Dios ni Adan, ti panangpanagan kadagiti animal ti maysa kadagiti kaunaan nga impaaramidna kenkuana. Anian ti panangkarit dayta a trabaho iti abilidad, kinamanagpaliiw ken kinamanagparnuay ni Adan! Kalpasanna, Eva ti impanagan ni Adan iti asawana. Pinanaganan met ni Eva ti inauna nga anakna iti Cain. (Genesis 2:19, 20; 3:20; 4:1) Sipud idin, pinanagananen ti tao ti amin a banag​—tapno nalaka ti makikomunikar. Wen, panunotem a nagrigat koma ti panagsasarita dagiti adda panunotda a parsua no awan dagiti nagan.

Malaksid iti abilidad ken tarigagay ti tao a mangpanagan iti bambanag, adu pay ti dadduma a paglaingan ti tao a makikomunikar, a saan a babaen iti panagsao. Kinapudnona, dandani awan limitasion ti mairanudtayo iti maysa ken maysa, manipud iti narikut a kapanunotan agingga iti kadudungnguan a rikna. Ngem adda partikular a kita ti komunikasion a mangartap kadagitoy amin kas makitatayto.

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

TI NALAMIIS A SILAW TI KULALANTI

Ti naraniag a bombilia mapukawna ti nasurok a 90 porsiento iti enerhiana nga agbalin a bara. Ti silaw ti kulalanti, a mapataud gapu kadagiti nakarikrikut a kemikal a panagbalbaliw, ket 90 agingga iti 98 a porsiento ti kinaepisientena, a dandani awan ti masayang nga agbalin a bara. Gapuna, maitutop a maawagan dayta iti nalamiis a lawag. Dagiti kemikal a panagbalbaliw a mangpataud iti lawag ket mapasamak kadagiti naisangsangayan a selula a maawagan iti photocyte. Dagiti nerbio ti mangiddep ken mangsindi kadagiti photocyte.

[Credit Line]

John M. Burnley/Bruce Coleman Inc.

[Kahon/Ladawan iti panid 8, 9]

DAGITI MAKATULONG A SINGASING A MANGPASAYAAT ITI PANNAKIKOMUNIKARMO

1. Dumngegka a naimbag no agsasao ti dadduma, ket dimo bukbukodan ti agsao. Malipatan dagiti tattao ti di umiso a panagibalikasmo wenno ti gramatikam, ngem dida magustuan ti tao a mayat nga agsao ngem madi a dumngeg. ‘Agbalinka a nasiglat no iti panagdengngeg, nainayad no iti panagsao,’ kuna ti Biblia.​—Santiago 1:19.

2. Agintereska iti biag ken kadagiti bambanag iti aglawlawmo. Agbasaka iti adu a topiko ngem piliem koma a naimbag. No iranudmo dagiti naammuam, makisaritaka buyogen ti kinaemma ken kinapakumbaba.​—Salmo 5:5; Proverbio 11:2.

3. Palawaem ti bokabulariom​—ngem usarem dagiti praktikal a sasao, saan a dagiti naparammag a termino a mangiturong iti atension kenka nga agsasao. Kinuna dagiti tattao maipapan ken Jesus: “Awan pay a pulos sabali a tao a nagsao iti kastoy.” (Juan 7:46) Ngem uray dagiti “awan adalna ken gagangay” a tattao nalakada a naawatan dagiti imbaga ni Jesus.​—Aramid 4:13.

4. Agsaoka a silalawag, ken baliksem a siuumiso dagiti saom. Liklikam ti di natural a panagsao a mangallukoy laeng iti atension ti sabsabali. No nalawag ti panagsaotayo ken ditay agbeddal ken di maikkat ti pungto dagiti saotayo, sumayaat ti panagsaotayo ken maipakitatayo ti konsiderasion kadagiti dumdumngeg kadatayo.​—1 Corinto 14:7-9.

5. Bigbigem a sagut ti Dios ti laingmo a makikomunikar. Daytoy ti mangtignay kenka a mangusar a siraraem kadagitoy a paglaingan.​—Santiago 1:17.

[Ladawan iti panid 5]

Addaan dagiti silkworm moth iti sensitibo unay nga antena

[Credit Line]

Impaay ni Phil Pellitteri

[Ladawan iti panid 6, 7]

Woodpecker

[Ladawan iti panid 7]

Bird of paradise

[Credit Line]

© Michael S. Yamashita/CORBIS

[Ladawan iti panid 7]

Palm cockatoo

[Credit Line]

Roland Seitre